Inflacioni dhe deflacioni, pasojat dhe kostot e dy fenomeneve monetare

Nga Dr. Ilda Malile

Një tjetër debat i ditëve të sotme në mjediset e politikëbërjes monetare janë pasojat e inflacionit dhe deflacionit si edhe kostot që sjell secili fenomen monetar në ekonomi. Më poshtë renditen disa nga kostot më të ndjeshme të fenomenit të inflacionit dhe deflacionit deri në ekonominë reale.

Përkufizimi aktual i inflacionit mund të ndryshojë pak në varësi të kontekstit, por në përgjithësi ai përkufizohet si një rritje e vazhdueshme e çmimit të shërbimeve dhe të mirave. Monedha e një vendi, psh. leku, euro, dollari, etj. në lidhje me vlerën nuk është e njëjtë në kushtet e inflacionit dhe kur fuqia blerëse e asaj monedhe mund të ulet. Kjo do të thotë që paratë që ju keni fituar do të blejnë më pak nga një shërbim apo e mirë e caktuar. Shkaqet e inflacionit janë subjekt diskutimi nga shumë ekonomistë por shumica prej tyre bien dakort se inflacioni mund të jetë i mirë dhe i keq. Një avantazh i inflacionit është inflacioni i parashikuar i cili në përgjithësi nënkupton se një ekonomi është e shëndetshme dhe në rritje. Në situatat kur parashikohet inflacion kërkesa për një produkt rritet shumë më shpejt se oferta, kështu që çmimi i atij produkti rritet. Nëse inflacioni parashikohet nga ekonomistët, dhe si rrjedhojë ai pritet atëherë ekonomia ka të ngjarë të ketë efekte negative. Për të ruajtur ekonominë në ekuilibër, bankat do të ulin normat e interesit dhe kompanitë do të rritin pagat.

Por inflacioni ka edhe disa disavantazhe. Rasti më tipik kur Inflacioni konsiderohet problem është kur norma e tij rritet mbi 2%. Sa më i lartë të jetë niveli i inflacionit, aq më serioz bëhet problemi. Presionet inflacioniste çojnë në paqëndrueshmëri dhe ndikojnë negativisht në ciklet normale të zhvillimeve ekonomike. Vlen të përmendim se Inflacioni ka tendencë të dekurajojë investimet dhe rritjen ekonomike afat-gjatë. Kjo ndodh për shkak të pasigurisë dhe paqartësisë në periudhat e inflacionit të lartë. Inflacioni mund ta bëjë një ekonomi jokonkurruese. Për shembull, një rritje e nivelit të inflacionit në një vend të eurozonës mund t’i bëjë eksportet më të shtrenjta dhe si rrjedhojë jokonkurruese. Nga ana tjetër, Inflacioni ul vlerën e kursimeve duke i vendosur kursimtarët në një pozitë më të keqe dhe çon në rishpërndarjen e të ardhurave të tyre ndaj shoqërisë. Kjo është arsyeja përse qeveritë e vendeve të ndryshme shqetësohen për ndikimin destabilizues të inflacionit.

Një tjetër fenomen monetar në ekonomi është edhe deflacioni. Në bazë të literaturës ekonomike, deflacioni është një rënie në nivelin e përgjithshëm të çmimeve të të mirave dhe shërbimeve. Deflacioni ndodh kur norma e interesit bie nën nivelin 0% (një normë negative interesi). Deflacioni si koncept nuk duhet ngatërruar me disinflacionin, i cili është një ngadalësim i normës së inflacionit (kur inflacioni bie në nivele më të ulta). Inflacioni ul vlerën reale të parasë në kohë, ndërsa deflacioni e rrit vlerën e parasë. Në këtë kuptim, ekonomistë të shkollave të ndryshme mendojnë se deflacioni është një problem në një ekonomi moderne pasi rrit vlerën reale të borxhit, dhe mund të çojë në recesion. Në bazë të historisë ekonomike jo gjithmonë deflacioni çon në rënie të ekonomisë. Nëse mund të përmendim deflacionin e ndodhur në Shtetet e Bashkuara në shekullin e 19-të, deflacioni u shkaktua nga progresi teknologjik, i cili krijoi rritje të konsiderueshme ekonomike.

Deflacioni ka efekte dhe kosto në disa tregues makroekonomikë, sic është ndikimi në tregun e punës, vështirësitë në hartimin e politikës monetare në situata deflacioniste, ndikimi i deflacionit në nivelin e përgjithshëm të prodhimit, etj.

Sipas një studimi të bërë nga Akerlof et al. (1996) deflacioni ka kosto të lartë. Në rastet kur inflacioni është nën nivelin 2 përqind, ajo prodhon ineficencë dhe çon në rritje të nivelit natyror të papunësisë. Autorët argumentojnë se ngurtësia në rënie e pagës nominale tregon se ulja e pagës reale mund të ndodhë vetëm në periudhë inflacioni. Arsyetimi qëndron në faktin se një nivel shumë i ulët i inflacionit mund të shmangë pagat reale në përshtatjen për t’u ulur, si pasojë e uljes së kërkesës për punë në disa industri, e cila shkakton rritje të nivelit të papunësisë. Sipas Lebow et al. (1995), Card dhe Hyslop (1997), Lebow et al(1999), Crawford dhe Harrison (1998) dhe Fares dhe Lemieux (2000), mekanizmi i përshkruar në Akerlof et al. (1996) me anë të të cilit inflacioni i ulët rrit normën natyrore të papunësisë nuk është aspak i qartë. Por, Groshen dhe Schweitzer (1996 dhe 1999) argumentojnë se inflacioni mund ta ndihmojë tregun e punës dhe mund të lejojë zhvendosjen poshtë të pagave reale në përgjigje të rënies së kërkesës për punë, por mund të shtojë zhurmë në pagën reale relative. Kjo zhurmë ul përmbajtjen e informacionit të pagës nominale dhe si pasojë efiçencën e procesit me anë të së cilës punonjësit janë të shpërndarë sipas pozicionit dhe industrisë. Kjo është arsyeja e qëndrimit skeptik ndaj studimit të Akerlof et al. (1996) i cili argumenton qëndrimin për ta mbajtur normën e inflacionit mbi 2 përqind. Megjithatë, puna e tyre sugjeron që deflacioni mund të ketë kosto të lartë.

Deflacioni i paparashikuar ndikon në zhvendosjen e burimeve nga kredidhënësi te kredimarrësi në situatat e kontratave kredimarrëse afat-gjata me normë interesi nominal fiks. Me një nivel çmimi më të ulët dhe borxh fiks në terma nominalë, pesha reale e këtij borxhi rritet. Në pamje të parë duket sikur humbjet e kredidhënësit mund të shuhen nga fitimet e kredimarrësit në nivel makro, duke qënë se deflacioni i paparashikuar është një transferim pasurie, apo një rezultat me shumë zero. Por kjo nuk është e vërtetë, pasi deflacioni mund të çojë në instabilitet financiar e cila mund të krijojë kosto të larta në ekonomi. Një situatë e tillë është një arsye më shumë për t’u shqetësuar për deflacionin. Irving Fisher (1933) e ka quajtur këtë fenomen si “deflacioni i borxhit” dhe e ka konsideruar si një faktor të rëndësishëm që shkaktoi rënien ekonomike gjatë Depresionit të Madh. Në kushtet kur bie vlera neto, bie vlera e kolateralit që mund të marrë kredidhënësi në rastin kur vlera e investimeve të kredimarrësit bie, dhe si pasojë kjo vlerë e humbur e kolateralit rrit përzgjedhjen e keqe (adverse selection), pasi vlera e kredisë ka rënë. Në vijim, rënia e vlerës neto nxit kredidhënësit të ndërmarrin një risk më të madh pasi tani ata kanë më pak për të humbur nëse investimi i tyre është zhvleftësuar. Rritja e dëmit moral dhe e përzgjedhjes së keqe nga deflacioni do të thotë se tregjet e sistemit financiar nuk do të mund më të alokojnë kapitalin për qëllime prodhuese, dhe si pasojë investimet do të bien dhe ekonomia do të shtrëngohet. Transferimi i pasurisë në këto kushte nuk është i parëndësishëm pasi ajo ndikon në funksionimin efektiv të tregjeve të kapitalit. Depresioni i Madh është një shembull kur deflacioni ka pasoja shumë negative në ekonomi (Bernanke, 1983; Mishkin, 1978, 1991, 1997), i pasuar nga shembulli i Japonisë (Mishkin, 1998). Rishpërndarja e pasurisë nga deflacioni gjithashtu ndikon në pozitën fiskale të qeverisë.

Kur ekonomia bie në deflacion, siç janë rastet e Depresionit të Madh në 1930-ën në SHBA dhe rasti më i fundit në Japoni, lind problemi i normës nominale të interesit me bazë zero. Kredidhënësit nuk mund ta pranojnë një normë negative interesi, pasi kur jep hua pritet të kesh një kthim më të lartë. Kështu, norma nominale e interesit nuk mund të shkojë nën nivelin zero dhe kjo mund t’a çojë ekonominë në situatë disekuilibri. Le të supozojmë se ekonomia është shumë e dobët dhe norma reale e interesit duhet të jetë shumë e ulët, mundësisht zero apo negative, me qëllim stimulimin e ekonomisë. Megjithatë, kur deflacioni është prezent, një normë nominale interesi e cila ka goditur nivelin zero, e lë normën e interesit real pozitiv. Për shkak të nivelit zero, politika monetare nuk mundet më të ulë normën e interesit në normën reale të ekuilibrit e cila do ta kthejë ekonominë në normalitet. Ekonomia në këtë situatë mund të konsiderohet se ka rënë në një “kurth deflacioni” ku ajo funksionon nën kapacitet me investime të dekurajuara si pasojë e mjedisit deflacionist. Summers (1991) dhe një anëtar i Bordit të Bankës së Japonisë kanë argumentuar se në këtë situatë, politika monetare bëhet joefektive. Megjithatë, mendohet se ky argument është i paplotë për arsyet e theksuara në punimet e Meltzer (1995) dhe Mishkin (1996), dhe kjo mund të sqarohet si më poshtë.

Politika monetare funksionon me anë të çmimit të aseteve të tjera përveç sigurimit të borxhit afat-shkurtër, kështu edhe kur normat e interesit afat-shkurtër arrijnë nivelin dysheme zero, politika monetare mund të jetë akoma efektive, sikurse funksionoi në rastin e Depresionit të Madh (Romer 1992).

Megjithatë, politika monetare bëhet më e vështirë gjatë periudhave deflacioniste kur norma e interesit arrin nivelin zero pasi rregullat e përgjithshme të hartimit të politikës monetare nuk janë më të aplikueshme. Në vitet e fundit, janë bërë shumë kërkime se si bankat qendrore duhet ta hartojnë politikën monetare sipas rregullit të Taylor-it, ku banka qëndrore cakton normën e interesit afat-shkurtër në atë nivel që përkon me nivelin optimal të hendekut të prodhimit dhe të inflacionit. Studimi i Taylor (1999) është një shembull i shkëlqyer i këtij lloj kërkimi. Megjithatë, në momentin kur norma e interesit arrin nivelin zero, të gjitha kërkimet mbi rregullat optimal të politikës monetare të shpjeguara në Taylor(1999) nuk kanë më rëndësi pasi manipulimi i normës së interesit afat-shkurtër nuk është më një instrument efektiv i politikës monetare.

Ekziston vetëm një lloj deflacioni i cili nuk është domosdoshmërisht i dëmshëm për ekonominë: kur deflacioni ndodh si pasojë e një goditjeje prodhimi jashtëzakonisht të favorshëm. Në këtë rast, fenomeni borxh-deflacion mund të mos funksionojë. Kjo situatë shkakton rënie të çmimit të prodhimit të një firme si pasojë e një goditje prodhimi të favorshëm. Është e vërtetë se detyrimi real i një firme në kuptimin e çmimit të të mirave të firmës rritet. Megjithatë, vlera reale e aseteve do të rritet me të njëjtin raport, pasi firma është bërë më produktive. Në këtë rast, deflacioni nuk çon në rënie të vlerës neto dhe si pasojë nuk çon në rezultate negative si ato të përmendura më sipër. Kjo mund të shpjegojë rezultatet e studimit të Atkeson dhe Kehoe (2004), të cilët theksojnë se në rastin e Depresionit të Madh në vitet 1930 deflacioni u shoqërua me depresion ekonomik. Në fakt, ne jemi dëshmitarë të një situate deflacioniste e cila nuk shkaktoi pasoja negative për ekonominë, Kina në vitet 1997–2003. Gjithashtu, deflacioni që rezulton nga goditje të favorshme të ofertës mund të mos krijojë problem për zbatimin e politikës monetare. Goditjet e favorshme të ofertës ka të ngjarë të rrisin produktivitetin e kapitalit dhe si pasojë të rrisin normën reale natyrore të interesit. Kështu, edhe në situata deflacioniste, kufiri zero i normës së interesit nuk është i detyruar dhe politika monetare mund të hartohet duke përdorur mjetet konvencionale të normave të interesit. Deflacioni si pasojë e rritjes së prodhimit mund të shoqërohet me një rritje më të shpejtë të prodhimit. Kjo ka ndodhur në SHBA në mesin e viteve 1990 me fillimin e një fryme të re të ekonomisë por nuk u shpjegua në rastin e Japonisë ku stanjacioni ndodhi pas deflacionit.

Si përfundim, deflacioni i cili ndodh si pasojë e rënies së kërkesës agregate ka të ngjarë të jetë i dëmshëm, pasi ai ndikon në funksionimin efiçent të tregjeve financiare, edhe pse vështirëson zbatimin e politikës monetare. Kjo situatë shpjegohet me rastin e Depresionit të Madh në 1930 dhe me situatën më të fundit të Japonisë. Këto janë shembuj shumë të rëndësishëm të cilët duhet të na bëjnë ne të kujdesshëm për fenomenin e deflacionit.

Shpesh lind pyetja, a mund të parandalohet deflacioni? Deflacioni mund të jetë një problem serioz me kosto të lartë për ekonominë, veçanërisht në rastet kur politikat monetare konvencionale nuk mund ta ndihmojnë ekonominë të rimëkëmbet. Pra, këtu ngrihet pyetja sesi duhet të hartohet politika monetare për të parandaluar deflacionin. Sikurse është theksuar edhe në studimin e Ahearne et al. (2002), një mënyrë për të parandaluar deflacionin është një ndërhyrje e fortë e politikës monetare kur goditjet negative ndikojnë në ekonomi nëse kjo e fundit është në nivele të ulta inflacioniste. Kjo nuk ndodhi në rastin e Japonisë, përkundrazi Banka Japoneze e rriti normën e interesit në kushtet e deflacionit. Ekziston teoria se duke caktuar një objektiv të fortë nominal për një regjim të targetuar të inflacionit është një strategji e rëndësishme për uljen e mundësisë së fenomenit të deflacionit.

Targetimi i inflacionit fokusohet në menaxhimin e pritjeve, e cila shihet si një element shumë i rëndësishëm për zbatimin me sukses të politikës monetare. Një pasojë e adoptimit të regjimit të inflacionit të targetuar është se ajo vendos një objektiv nominal i cili ndihmon në përcaktimin e pritshmërive të inflacionit (Erceg dhe Levin, 2001). Teoritë moderne monetare (Woodford, 2003) tregojnë se një objektiv i fortë nominal i cili përcakton pritshmëritë e inflacionit ka shumë pasoja për inflacionin aktual dhe deflacioni ka shumë pak të ngjarë të ndodhë. Këto rezultate teorike kanë dalë nga eksperienca të fundit ku politika monetare ka funksionuar për të kontrolluar inflacionin në shumë vende të industrializuara. Kjo, jo për faktin se Bankat Qendrore janë më shumë në kontroll të mekanizmit të transmetimit të politikës monetare, por për faktin se aktualisht BQ në vendet e industrializuara kanë vendosur një objektiv më të qartë nominal. Rezultatet kanë qenë shumë të ndjeshme si në kontrollin e nivelit të inflacionit ashtu edhe në nivelin e prodhimit. Kjo është arritur me anë të adoptimit të objektivit të inflacionit në vende si Zelanda e re, Kanada, Angli, Suedi, dhe Australi dhe deri në njëfarë mase në Bashkimin Monetar Europian.

Alan Greenspan ka theksuar se një Bankë Qendrore duhet të jetë shumë e interesuar dhe e kujdesshme për parandalimin veçanërisht të deflacionit (Greenspan 2002, 2004). Guvernatori Hayami i Bankës së Japonisë nuk e kuptonte rrezikun e deflacionit dhe theksonte në fjalimet e tij vetëm rreziqet e inflacionit. Sugjerime të mëparshme janë bërë për targetimin e inflacionit me qëllim që të rritej pritshmëria për inflacion për të shpëtuar nga kurthi i deflacionit (Krugman et al, 1998). Përkrahësit e targetimit të inflacionit sugjerojnë se një bankë qëndrore e pavarur duhet të rrisë përgjegjshmërinë dhe transparencën e politikave të saj. Ito (1999) argumenton se targetimi i inflacionit nxit nivelin e pavarësisë.

Një pyetje mjaft e rëndësishme që lidhet me regjimin e targetimit të inflacionit është se cili është niveli optimal i inflacionit që banka qendrore duhet të synojë në periudhë afat-gjatë. Për të arritur tek objektivi afat-gjatë i inflacionit, ne duhet të kemi të qartë se çfarë do të thotë stabilitet çmimesh. Alan Greenspan ka dhënë një përkufizim të gjerë të stabilitetit të çmimeve, si një normë e inflacionit e cila është mjaft e ulët, aq sa individët dhe bizneset nuk duhet ta marrin parasysh në vendimet e tyre të përditshme. Pra, një normë inflacioni në nivelet 0 deri në 3 përqind e plotëson këtë kriter. Bernanke et al. (1999) sugjerojnë se të ruash një objektiv inflacioni midis zero dhe tre, për një kohë të gjatë nuk çon në instabilitet mbi pritshmëritë e inflacionit apo në rënie të besueshmërisë së bankës qëndrore./bota.al