Shtigjet e mistershme të Nobelit

Nga Elvi Sidheri

Një ditë prej ditësh, çmimi Nobel vendosi të mos dalë më nga dhoma e vet e praruar në Stokholmin e lartësive të ftohta nordike të kontinentit të moçëm dhe arsyet për këtë veprim stoik, sa edhe të beftë, i kish të shumta në fakt.

Si të dilte vallë, të përshkonte korridoret e Akademisë së vet, të paraqitej para përfaqësonjësve të shtypit mbarëbotëror, me atë barrë që ndiente mbi supe?

E nuk ishte fjala veç për skandalet seksuale që kishin përfshirë jurinë e këtij çmimi, gjer atëherë të panjollë në këtë aspekt.

I qe kërrusur kurrizi të ngratit, qe lodhur fort, ishte gërmuqur nga pesha e viteve, shekullit e ca që pati kaluar qysh nga themelimi i tij si pasojë rastësore e shpikjes së vdekjeprurjes dinamitarde.

Nobeli na ish plakur, vlera e tij qe shtuar, reputacioni ishte përhapur anë e kënd planetit, ithtarët qenë shumuar, atmosfera e dorëzimit të këtij çmimi, më të njohurit në faqe të tokës, ishte mistifikuar në pafundësi, dhe lavdia sa vinte e shtohej.

Por sakaq, seç kishte që Nobelin tonë, këtë bard, rapsod epik të kohëve moderne, depërtues, shtegtar e përshkues të nuancave më intimisht publike të realitetit botëror gjatë dhjetëvjeçarëve letrarë të fundit, e kish lodhur, shteruar e mplakur.

Nobeli ndoshta iu qe përshtatur, përkulur e ishte njësuar me rrymat e së përditshmes, kish ngërthyer çdo pasqyrim të së tashmes, ishte bërë porsi një rrezatim i sipërfaqësores së mendësisë njerëzore, duke e refuzuar njëkohshëm me përçmim gjithçka të mirëfilltë, të mirëqenë e të vërtetë.

Kaq e thjeshtë ishte!

Kjo ishte arsyeja e pandërgjegjshme përse Nobeli atë ditë ndihej i vrarë shpirtërisht, i kapitur, i zvarrë, i sfilitur nga vetë ekzistenca e tij e mbrujtur në lukse të shfrenuara mondaniteti, ballosh, kostumesh “Haute Couture” dhe parfumesh të zgjedhura.

Qe shndërruar në një çmim propagandistik, në një paradë farfuritës kotësie, në një shpërfaqje monumentale zbrazëtie konceptuale, përmbajtësore dhe kulturore, por sikundër ecën gjithçka në këtë botë, edhe Nobeli ynë i lavdishëm, nuk tundej vendit, qëndronte kryelartë dhe nga Stokholmi nordik, mes mirëqenies sociale, përparimit qytetar e teknologjik, ajrit të pastër të Veriut të kontinentit të moçëm, Balltikut dhe gjelbërimeve natyrore suedeze, vështirë e kishte të hiqte dorë nga froni i vet.

Një fron më i hyjshëm se ai i vetë Papës në Romë në shumë aspekte.

Një fron i gjithëpranuar, një fron laik që në labirintet e logjikimit të nxituar njerëzor, barazohej me fronin fetar, pa u thelluar ndër çështje të mërzitshme si dogmat fetare, blasfemitë apo krahasimet e pamundura.

Nobel domethënë Shenjtëri laike!

Ky është thelbi.

Nobel domethënë Madhështi!

Kjo është puna.

Nobel domethënë (vetë)Mburrje!

Ky është çelësi i leximit dhe botëkuptimit.

Pak a shumë si ajo përralla e animuar e dikurshme shqiptare, ku ujku në përpjekje për ta ngrënë demin, i thotë: “Pa brirë je mbret, pa brirë je pasha, pastaj pa brirë është dhe moda”.

Shpesh çështjet janë më të thjeshta seç duken.

Perandorët Romakë jepnin Nobel ulur në tribunën krye-patrice të Koloseut, duke u mjaftuar me ngritjen apo uljen e gishtit në shenjë jetë a vdekje për gladiatorin fatmirë a fatkeq të radhës.

Ngadhënjimtari qe një Nobelist i lashtësisë, i shpërblyer me famë e lavdi, për argëtimin, kënaqësinë dhe kohështyrjen e hareshme gjakatare të gjindjes plebeje barkthatë.

Me këtë nuk pohojmë se ndërkaq edhe shkrimtarët, poetët e mendimtarët e lashtësisë nuk qenë Nobelistë të kohës së tyre, në ato epoka të gjenezës së letërsisë dhe qytetërimit, por ata padyshim, burimin e energjisë së tyre letrare, krijueshmërinë e tyre burimore e gurgullonin tjetërkund, dhe vlerësimin do ta kërkonin në Olimp, Apolloninë Ilire,Tempuj Romakë apo gjetkë, kurrësesi jo në Stokholm.

Të mos themi që vikingët, paraardhësit luftarakë të suedezëve të sotëm, Valhallën tej-vdekjes së zotit Odin, e mendonin veç për bëma në fushën e betejës, të kësaj jete apo të përtejmes, pa vrarë mendjen (vrisnin njerëz përgjithësisht) për çikërrima pa rëndësi si gjërat e letërsisë.

Nobeli pra, është bërë Rutinë. E mërzitshme, parashikueshme.

Prandaj, kur krahas me shpalljen e shumëpritur, drejtohen blicet fotografikë dhe gjëmon fanfara, mes poteres së kremtimeve, bëhet krejt e pamundur të dëgjohet. Nevojitet heshtje pra, në këto momente padrejtësie të përjetshme, që të arrish të pikasësh murmurimën e të harruarve. Askujt nuk i shpëton dot fakti që Jorge Luis Borges kurrë nuk e fitoi Nobelin. Aq më pak Lev Tolstoi, apo qoftë edhe Marcel Proust. Të mos themi për Vladimir Nabokov, apo Henrik Ibsen, Paul Valery, Émile Zola, Benito Pérez Galdós, César Vallejo, Franz Kafka.

Është një listë e gjatë radha e të mallkuarve. Por ndonjëherë, pa paralajmërim, ndalin kremtimet dhe i lënë vend qetësisë. Seç hapet një shkretëtirë mes të laureuarve. Ndonjë vit mbetet i zbrazët. Vjen momenti të kujtojmë.

Në vitin 1901 francezi Sully Prudhomme pati nderin të ishte shkrimtari i parë fitues i një çmimi që, me kalimin e kohës, do të shndërrohej në më prestigjiozin dhe të dëshiruarin e atyre personazheve që vendosin t’ia kushtojnë jetën botës së letrave. Kanë kaluar më shumë se njëqind vite qysh atëherë, dhe shumë ngjarje kanë ndodhur rreth këtij çmimi.

Thonë se Camilo José Cela, në darkën pas dhënies së çmimit Nobel për letërsinë të atij viti 1989, kur mbretëresha e Suedisë i qe avitur për ta pyetur se si ndihej, ai qe përgjigjur: “I menderosur, por gjithësesi mirë”. Është kjo një frazë tipike për këtë autor, ndonëse fort shokuese, duke patur parasysh sa shumë ky njeri ishte angështuar për këtë çmim dhe çfarë ankthi kish patur çdo vit para shpalljes së çmimit në fjalë nga Akademia. Një tjetër legjendë tregon sërish se Cela, si e kish nuhatur, ose duke dëshiruar ta nuhasë, lajmin e mirë, pati thirrur agjenci të ndryshme lajmesh që të rrinin në gatishmëri për të qenë të pranishëm kur të vinte telefonata të cilën e kish pritur për aq shumë kohë, më shumë seç denjonte të pranonte. Dhe kjo skenë, më në fund, do të tregohej nga mediat spanjolle si një moment gjasme “emocionesh të përmbajtura”.

Dhe, sado t’i ketë rënë reputacioni këtij çmimi, nuk vihet dot në dyshim fakti se agjenda e shumëkujt vijon të kushtëzohet prej tij, veçanërisht në rastin e thuajse të gjithë kandidatëve të përjetshëm për fitimin e tij. José Saramago dhe Jorge Amado, miq pleqërie, i shkruanin njëri-tjetrit letra ku shfrynin tërë dëshirat e tyre më të zjarrta, dhe thonin: “Nuk ka dyshim se ky çmim përbën një shpikje djallëzore”, siç do t’i shkruante saktësisht portugezi José Saramago brazilianit Jorge Amado pak vite se ai vetë ta fitonte Nobelin për Letërsinë. Borges, nga ana e vet, e pat ngjyrosur me ironi rastin e tij tejet të veçantë kur do të thoshte: “Kjo është një traditë e lashtë skandinave: mua ma taksin çmimin dhe pastaj ia japin tjetërkujt. Fundja gjithë kjo punë është njëfarë riti”. Kurse Galdós-it ishin vetë bashkëkombasit e tij spanjollë që ia rrënuar gjasat për të fituar Nobelin për Letërsinë, kur disa sektorë kritikë ndaj veprës së tij, vendosën t’ia bojkotonin kandidaturën. Kështu pra, çdo autor i shquar nga të katër anët e globit e pasuron edhe më shumë historinë e vet personale kundrejt një çmimi që do të lindte si nismë për të njohur dhe vlerësuar veprën e shkrimtarëve me ndikim universal, por që si përfundim do të shndërrohej në një krijim të zbrazët. Sepse duke lartësuar veç disa të pakët, ishin trajtuar si të njerkës shumica e shkrimtarëve të tjerë.