Si u shkruajt vepra madhore e Servantes

Nga Elvi Sidheri

Vepra më e madhe e letërsisë spanjolle (e ndër kryesoret e historisë së letërsisë botërore), pati lindur në një vend të zhurmshëm, plot me njerëz të rraskapitur, me duar të ndotura dhe me gjasë edhe të dehur xurxull.

E nuk bëhej fjalë për gjindje ndopak boheme, por njerëz që pinin nga nevoja, sepse kjo ishte mënyra e vetme për ta zbutur ngarkesën e tyre në punë.

Atje, britmat qenë mjeti i rëndomtë i komunikimit dhe nxitimi buka e përditshme. Por sakaq, ky kaos në pamje të parë, ishte krejtësisht i kontrolluar. Shtypshkronjat e Shekullit të Artë të letërsisë spanjolle funksiononin si një zinxhir i përkryer montazhi që do ta bënte të shpërthente në ovacione edhe vetë Henri Fordin, i cili do ta përdorte këtë metodë në prodhimin e makinave shekuj më pas.

Ndokujt, ky mjedis mund t’i dukej si një lloj mrekullie.

Siç thuhet në një dëshmi të epokës: “Nëse përbën habi fakti që punonjësit e shtypshkronjave janë pijetarë të shquar që e shpenzojnë tërë rrogën e tyre (gjithësesi të ulët) në pije dhe alkool, atëherë shkoni në një shtypshkronjë ku gjindja përballen me detyrat e përditshme dhe do ta shikosh me çfarë shpejtësie i shtypin librat në letrën e zhuritur!”

Në këto mjedise, konkretisht në një shtypshkronjë të rrugës Atocha në Madrid, atje ku sot ndodhet selia e Sociedad Cervantina (Shoqërisë së Servantesit), qenë shtypur dy pjesët e Don Kishotit, që si fillim do të shiteshin plot me gabime shtypi, veçanërisht pjesa e dytë me më shumë gabime. Ky nuk ishte një rast i jashtëzakonshëm, sepse ritmi i shtypshkronjës nuk mundësonte rezultate tepër të arrira. Një tjetër thënie e epokës e vitit 1629, na tregon: “Nuk gabojnë ata që e quajnë shtypshkronjën si nënën e gjithë gabimeve të shtypit, sepse kështu është padyshim, me shumicë. Sado të nxitohet, sado me kujdes të bëhen korrektimet, nuk është e mundur të çlirohen librat nga ky defekt.

Me fjalë të tjera, libri, si objekt, ishte i dënuar me njëfarë mospërkryerje. Pavarësisht korrektorëve.

Gjithësesi, mes pendës së Servantesit dhe shtypjes së krijimit të tij madhor letrar ndodhën disa gjëra që na ndihmojnë ta kuptojmë dukurinë e veçantë që përbën kjo vepër. Në Shekullin e Artë të letërsisë spanjolle (mes shekullit XVI e XVII), një shkrimtar me një dorëshkrim ishte gjithaq, një pramatar. Atij i nevojitej leja nga Këshilli i Kastiljes, një kërkesë që nuk përbënte gjë tjetër veç një forme censure. Më pas, i nevojitej një librar që do të kujdesej për financimin e shtypjes së librit dhe shitjen e tij. Ky njeri vinte të hollat, pra.

Në rastin tonë, ky person pati qenë Francisco de Robles, personazh pa të cilin sot nuk do të njihnim dot as Kishotin, as Sanço Pançon.

Përse u interesua për fisnikun utopik pra? Faktikisht thjesht sepse donte të fitonte të holla. Kjo ishte një punë me fitim. Gjithashtu edhe për Servantesin, sepse kur shkrimtari t’ia kish shitur të drejtat librarit, ai do ta humbte të zotërimin e veprës së tij.

Në vitin 1599 ishte botuar “Guzmán de Alfarache”, përshkrimi i aventurave pikareske të shkruara nga Mateo Alemán. Botimi do të bëhej një sukses i plotë dhe duke nisur nga ky moment, tërë librarët kërkonin të njëjtën letërsi. Dhe Robles do të shihte në pjesën e parë të Don Kishotit një mundësi shitjesh.

Librari donte të fitonte të holla, dhe i gjeti ato. Romani do të dilte në shitje në Madrid, në janarin e vitit 1605, me një tirazh prej 1500 kopjesh. Në prill të këtij viti u desh tashmë një botim i dytë i veprës. Në të njëjtën kohë, do të botoheshin edhe dy edicione të librit piratisht në Mbretërinë e Portugalisë. Dhe një tjetër akoma, kësaj radhe në mënyrë të ligjshme, në Mbretërinë e Aragonës. Përmbledhtas, ishin pesë botime radhazi, ndonëse suksesi nuk arriti përtej.

Me këtë vrull, duket e habitshme që Servantes nuk iu fut menjëherë shkrimit të pjesës së dytë. Mendohet se me gjasë e konsideronte një vepër të dorës së dytë. Sidoqoftë, dikush e parapriu në këtë synim. Në vitin 1614 do të botohej një Kishot Apokrif, i nënshkruar nga njëfarë Alfonso Fernández de Avellaneda, pseudonimi i një autori që askush nuk e ka zbuluar, një mister mbi të cilin janë bërë më shumë hamendësime se dëshmi të qarta.

Dhe ky libër, sigurisht që u shit jo keq.

Në vitin e botimit të tij pati dy edicione, me një tirazh të ngjashëm me veprën origjinale. Sepse siç thonë ekspertët e fushës: “Gjindja prisnin një pjesë të dytë të Kishotit, nuk e vrisnin mendjen nëse e shkruante Servantesi apo dikush tjetër!”

Servantes nuk ngurroi t’i përgjigjej atij provokimi dhe e përfundoi pjesën e dytë me shpejtësi të madhe. Sërish botimin do ta bënte Robles, me të cilin kishte marrëdhënie të mira (flitet edhe se ndoshta Servantesi punonte për të si ndihmës-librar), dhe përsëri Kishoti do të shtypej në të njëjtën shtypshkronjë në rrugën Atocha. E do të dilte në treg me shumë më tepër gabime se pjesa e parë. Arsyeja? Shpejtësia!

Sepse nevojitej të nxitonin për t’i bërë konkurrencë Avellanedas, sipas biografëve.

Sot e dimë se ajo vepër, thuajse me bindje të plotë, ishte korrektuar nga Jerónimo de Salazar, një emër i zbuluar veç së fundi dhe krejt i panjohur për historinë e letërsisë, i cili pat qëlluar të mbante në duart e tij dorëshkrimin e veprës madhore të letërsisë spanjolle. Ndonëse i ngrati nuk do të kishte kohë të kujdesej gjatë për të, dhe puna e tij do të mbetej e përkujtuar veç për çështjen e gabimeve të shtypit.

Kështu, në vitin 1615, do të dilte në shitje kjo vepër madhore dhe e pavdekshme. Nuk do të shitej së tepërmi. Sepse lexuesit e periudhës ishin mësuar me versionin apokrif. Servantesi ndërkaq nuk do të kishte kohë për t’u ankuar.

Ishte i rraskapitur, i dobët nga shëndeti, dhe i nevojitej të përfundonte veprën që pandehte se do të bëhej libri i tij madhor, “Persiles”.

Servantes do të vdiste në vitin 1616, para se ta shihte të botuar.

Miguel de Cervantes Saavedra ishte padyshim një gjeni i letërsisë, por asnjëherë nuk pati largpamësi në tregti.