Vdekja

Kur bëhet fjalë për ta shoqëruar vdekjen, çfarë mbetet nga koha për jetën ? Freudi na rikujton se mos-jeta parapriu të gjallën. Fundi i çdo jete është tek vdekja, në këtë mbretëreshë të plotfuqishme që ishte aty shumë më përpara nesh dhe që do të jetë ende aty kur të jemi zhdukur. A e ka lajmëruar ajo ardhjen tonë ? A do të kujtohet për ne kur të kemi ikur ? Apo më tepër, hiçi që na ka paraprirë dhe do të na pasojë, bëhet i vetëdijshëm vetëm falë kalimit tonë në jetë ? Vdekja pret më të guximshmin, më të pasurin, më të bukurin. Ajo i bën të barabartë më të poshtrin, më të varfërin, më të shëmtuarin, jo për faktin e thjeshtë të të vdekurit, as në vetëdijen e vdekjes, por në paditurinë e vdekjes. Ne e dimë se do të vijë dita, por s’e dimë çfarë do të vijë. Ne e presim atë sipas disa shkallësh të ndryshme pranimi, zemërimi, trishtimi, pyetësimi, pendimi, me tërë atë gamë ndjenjash që poeti meksikan Xavier Villaurrutia , në vitet tridhjetë, e quante Nostalgjia e Vdekjes. Ne bëjmë bilancin e jetës sonë, por e dimë se gjykatësi i vërtetë është vdekja – dhe ne e njohim verdiktin që më parë. Vdekja është shoqja e fundit, e pashmangshme, por, mikeshë apo armike ? Ajo është armikja jonë dhe, shumë më tepër, rivalja jonë, kur na merr një qenie të shtrenjtë. Atëherë mallkuar qoftë, kjo k…ë që nuk na vret ne, por ata që i duam. E megjithatë, këtë vdekje armike, ne mund ta mposhtim. Nganjëherë, gjatë shëtitjes sime të përditshme në varrezën e vjetër të Bromptonit, në Londër, kaloja përpara një terreni të madh të mbjellë me kryqe të bardhë. Ato bien në sy në shumicën e varreve dhe kishëzave funerare, me forma luksoze, tejet të përpunuara. Janë varret modeste të ushtarëve të rinj të Luftës së Parë Botërore. I lexoj gjithmonë i befasuar datat e lindjes dhe të vdekjes : asnjëri prej këtyre djemve s’i ka kaluar të tridhjetat. Vdekja e një të riu është padrejtësia vetë. Të revoltuar nga një mizori e tillë, ne mësojmë të paktën tre gjëra. Së pari, ku vdes një i ri, asgjë më s’na ndan nga vdekja. Së dyti, ka të rinj që vdesin që ne t’i duam ende më shumë. Dhe së treti, ata janë po aq të gjallë sa dashuria që na bashkon.

A kemi këtu thjesht një tufë ngushëllimesh ? A bëhet fjalë për ngadhnjim mbi vdekjen apo, përkundrazi, e tërë kjo s’bën tjetër veç ia rrit pushtetin ? Vdekja na thotë : Gabohesh, ajo çfarë ishte s’është më. Ne i përgjigjemi : Ne ta kemi hedhur, ajo që ishte, jo vetëm që vazhdon të jetë, por tani është më tepër se kurrë. Por, vdekja qesh me ne. Na sfidon për të menduar, jo vdekjen e tjetrit, por vetë zhdukjen tonë. Na provokon, duke dashur të na bëjë të besojmë se kujtesa e të mbijetuarve, do të jetë e vetmja jetë e jona përtej. Por edhe atëherë : këtë s’do ta dimë kurrë. Nga ana tjetër, është e sigurtë se rojet e kujtesës do të zhduken dhe ata, njëri pas tjetrit, në shpresën mashtruese të një dëshmitari të fundit ende të gjallë. Dhe vdekja tallet sërish me ne : A e ruajmë ne kujtimin e të vdekurve tanë përtej brezit të katërt apo të pestë ? A ka mjaftueshëm legjenda familjare, portrete të parësh, fakte të paharrueshme për t’i shpëtuar nga harresa mortore mizëritë e panumërta të pararendësve tanë ? Fundja, s’ka tjetër veç nja tridhjetë fantazma pas çdo personi.

Edhe pse ka fare pak njerëz që mund të numërojnë një hero apo një gjeni në pemën e tyre gjenealogjike, të gjithë ne mund të trashëgojmë nga thesari i përbashkët foljor i vdekjes, të cilin na e lë në trashëgim poezia.

Asnjë s’është më i afërt me ndjenjën time të vdekjes sesa dy poetët më të mëdhenj të shekullit të artë spanjoll, Gongora, dhe ende më shumë, Quevedo. Fillimisht, në shprehjen e së vërtetës : « Ah, si më rrëshqet ti ndër duar ! Si më rrëshqet mosha ime… Oh ç’gjendje mortore, ç’fat i vështirë / që të mos mund të dua të jetoj nesër / pa i paguar një haraç vetë vdekjes sime ! » Por kjo e vërtetë është gjithashtu ajo e Dashurisë së pandryshueshme, përtej vdekjes : « Shpirt për të cilin një zot i tërë qe burg… / do të mund ta lerë trupin, jo merakun / hi do të jenë, por, jo pa kuptim / pluhur gjithashtu, por në dashuri. »

John Donne i ka dhënë një tjetër drejtim vdekjes së parakohshme. Vajza e re ishte pesëmbëdhjetë vjeçe, thotë Elegjia, dhe fati nuk ia hapi dyert e ardhmërisë. Ajo mori me vete lirinë e vdekjes së vet, por, duke e bërë çdo të mbijetuar trashëgimtarin e vet, me qëllim që këta të fundit ta përmbushnin fatin që mund të kishte qenë i saji. Fitore : « For since death will proceed to triumph still, / He can find nothing, after her, to kill. »

Kjo është vdekja që i përket secilit prej nesh : vdekja e përbashkët e fjalës që e mposht atë.

Mbetet fakti se, të paraprirë apo të pasuar, të harruar apo të përkujtuar, ne vdesim vetëm dhe, më radikalisht, ne vdesim vetëm për veten tonë. Mbase nuk vdesim plotësisht për të shkuarën, por edhe për të ardhmen. Mbase do të kujtohen për ne, por ne s’do të mund të kujtohemi më. Mbase do të vdesim duke ditur çdo gjë të kësaj bote, por në të ardhmen, vetë ne do të jemi vetëm një gjë. E kemi parë botën, dhe bota na ka parë. Tani e tutje bota do të vazhdojë të shohë, por ne do të jemi bërë të padukshëm. Të përpiktë ose jo, ne jetojmë në përputhje me oraret e jetës. Por, vdekja është koha pa orë. (Europianët e shekullit të XVIII-të dëshironin që vdekja t’iu vinte nga Spanja, me qëllim që t’ia vononin ardhjen.) A ka lavdi më të madhe se t’i mendosh vetes një vdekje të veçantë, vetëm për vete, si një vend të zgjedhur për teatrin e madh të përjetësisë ?

Ka nga ata që presin që vdekja t’i lehtësojë nga pesha e kujtesës së tyre. Shumë vetëvrasje. Ka nga ata që do t’iu vijë keq për tërë jetën (apo për çfarë iu mbetet nga kjo) që s’i kanë kushtuar vëmendje, zgjatur dorën një personi që ka ikur njëherë e përgjithmonë. Është heshtja e dashurisë burrërore, e destinuar të presë deri në vdekje për t’i thënë më në fund të vdekurit diçka që, nga droja, s’do t’ia kishim thënë një të gjalli. Rrjetë vuajtjesh dhe brejtjesh të ndërgjegjes që janë si një qefin i dytë. Dhe i ndjeri, a do ta ketë ushtruar të drejtën e vet për ta marrë një sekret në varr ? A nuk është kjo një nga të drejtat e mëdha të jetës : të dish që ne dimë diçka që s’do ta themi kurrë ?

Çfarëdo qofshin mohimet, fatalitetet që mblidhen mbi ne, apo pamundësitë që i nxjerr arsyeja, ne s’duam të heqim dorë nga bindja se vdekja nuk është hiçi. Se ajo është një gjë e çmuar, edhe kur të na thoshte të kundërtën. Ne besojmë se vdekja e kësaj dite do t’i japë më shumë prani jetës së djeshme. Le të përsërisim me Pascalin : « Mos thuaj kurrë : "e kam humbur" ; thuaj më mirë : "e kam kthyer". » Mendoj se kjo është e vërtetë. Ka nga ata që vdesin për të qenë ende më të dashur. Atëherë i vdekuri është i gjallë, si dashuria që na bashkon. Vetëm ajo që nuk dëshiron të mbijetojë me çdo kusht, ka fatin që të jetojë vërtet. Të duash të mbijetosh me çdo kusht, është mallkimi i vampirit që na përndjek.

Në Lartësitë e Stuhishme, Cathy dhe Heathcliff janë të lidhur nga një pasion, të cilin e dinë si të përkushtuar gjer në vdekje. Madhështia e errët e Heathcliffit vjen nga kjo që ai e di se të gjitha veprimet e tij shoqërore – hakmarrja, paraja, poshtërimi i atyre që e kanë poshtëruar, koha e fëmijërisë së ndarë bashkë me Cathyn – nuk do të rikthehen më. Edhe Cathy e di këtë, dhe ja përse, ngaqë « unë jam Heathcliff », ajo ecën përpara tek imazhi dhe tek ngjashmëria e tokës së humbur të dashurisë zanafillore : toka e të vdekurve. Cathy vdes për t’i thënë të dashurit : vdekja është vatra jonë e vërtetë, eja m’u bashko në varr. Vdekja është mbretëria e vërtetë e Erosit, ku imagjinata mbush të gjitha mungesat e trupit.

Vdekja, thotë Georges Bataille në esenë e tij të zgjuar mbi romanin e Emilie Brontë, është origjinë që maskohet. Meqë rikthimi tek koha zanafillore e dashurisë është i pamundur, pasioni i dashnorëve s’mund të digjet ndryshe, veç në kohën e përjetshme, të palëvizshme, të vdekjes. Vdekja është një çast pa fund. Përse ? Sepse, në mënyrë radikale, vdekja ka hequr dorë nga përllogaritja për interes. Askush, pasi të vdesë, s’mund të thotë : « kjo më shkon ose jo », « fitoj ose humbas », « ngjitem ose bie ». E tillë është, në romanin e Juan Rulfos, Pedro Paramo, fitorja përfundimtare e autorit mbi personazhin e vet mizor, përllogaritës, dhe në dallim nga Heathcliff, të ngulitur në pavdekësinë e një dashurie (jo të dyanshme) për Susana San Juan. Me qëllim për ta barazpeshuar këtë disfatë, Rulfo na fut – në të njëjtën kohë me një fshat të tërë : Comala – në vetë vdekjen tonë. Falë romancierit, ne jemi të pranishëm në vdekjen tonë. Dhe ne jemi të përgatitur më mirë të kuptojmë se nuk ka dualitet jetë-vdekje, porse vdekja bën pjesë tek jeta : gjithçka është jetë. Le të imagjinojmë atëherë se çdo fëmijë që lind në çdo sekondë, rimishëron secilin prej personave që vdesin në çdo çast. Është e pamundur ta dish se kë rimishërojmë, sepse nuk ka dëshmitarë të pranishëm për ta njohur personin e rimishëruar. Por, nëse do të kishte vetëm një, të aftë të më njohë si tjetri që qeshë… atëherë çfarë ? Ai më ndal në rrugë… përpara se të zbres nga një makinë apo të hyj në një restorant… më kap nga krahu… më detyron të marr pjesë në një jetë të shkuar që qe e imja. Ai është një mbijetues : i vetmi që e di se unë jam një rimishërim. I vetmi i aftë të më thotë : Nuk mjafton një jetë. Duhen ekzistenca të shumëfishta që të farkëtojmë një personalitet.

Por nëse nuk mjafton një jetë për të përmbushur të gjitha premtimet e personalitetit tonë të gjymtuar nga vdekja, a nuk marrim përsipër rrezikun që të shkojmë në skajin e kundërt, të besojmë se gjithçka është shpirt, se asgjë s’është lëndë ? Përjetësia për shpirtin, pluhuri për lëndën. Apo s’do të ishte tjetra, që asgjë nuk vdes plotësisht, as shpirti as lënda ? A është i ngjashëm zhvillimi i tyre ? Ne e dimë se mendimet përcillen edhe përtej vdekjes. Po sikur këtë të mund ta bënin dhe trupat ?

Idetë nuk realizohen kurrë plotësisht. Nganjëherë tërhiqen, dimërojnë, si disa kafshë presin rastin të rishfaqen. Mendimi nuk vdes. Ai merr thjesht kohën e vet. Ideja që dukej e vdekur, ia beh krejt papritur. Shpirti nuk vdes, ai mbartet, dyzohet. Ai fryn, themi ; por edhe vuan. Zhduket, e besojmë të humbur, dhe ja që rikthehet. Në të vërtetë, shpirti gufon në çdo fjalë që ne shqiptojmë. Nuk ka fjalë që të mos jetë e ngarkuar me harresa dhe kujtesa, e ngjyrosur me iluzione dhe dështime. E megjithatë, nuk ka fjalë që të mos fitojë mbi vdekjen, sepse çdo fjalë është mbartëse e një afërsie të rilindjes. Fjala lufton kundër vdekjes, sepse është e pandashme nga ajo ; ajo e mashtron, e lajmëron, e trashëgon… Nuk ka fjalë që të mos jetë mbartëse e një ringjalljeje të afërt. Çdo fjalë që ne lëshojmë, lajmëron njëherësh dhe një fjalë që ne s’e dimë sepse e kemi harruar, dhe një tjetër që nuk e njohim sepse ajo është dëshira jonë. Nuk ndodh ndryshe dhe me trupin, me lëndën. Çdo lëndë mbart aureolën e asaj që qe – dhe të asaj që do të jetë kur të zhduket. Ja përse ne jetojmë në një epokë që është e jona, sigurisht, por ne jemi hija e një epoke të kaluar, dhe oguri i kohës në ardhje. Të mos ndahemi nga këto premtime të vdekjes.

© Dea J Klosi, në Shqip

© Carlos Fuentes