Krijimi dhe Tradita (bisedë)

Perkthyer nga frengjishtja

Urim Nerguti

Nuk shquhet aq lehtë banesa meksikane e Carlos Fuentes në lagjen jugore të qytetit, afër qytetit universitar. Asnjë emër mbi derë. Një grilë, një citofon, dhe mure të larta mbrojnë shkrimtarin. Një Meksikane me trajta indiane dhe një qen i zi i lëvizshëm ju shpien, pas shkallësh të shumta, tek i zoti i vendit. Elegant, i shpenguar dhe buzëqeshës, shkrimtari, tetëdhjetëvjeçar që prej 11 nëntorit të kaluar, ka pesëdhjetë vjet karrierë romaneske prapa tij. Në sallon, tablo dhe një bibliotekë modeste, libra arti të shpërndarë mbi tavolina, një kopje e romanit të tij të trashë ende të papërkthyer në frëngjisht, La Voluntad y la Fortuna, dhe foto të tre fëmijëve, që dy prej të cilëve, Carlos dhe Natasha, kanë vdekur të rinj.

 Le Figaro– Më 11 mars, ju do të jepni një konferencë në Bibliotekën Kombëtare të Parisit mbi Letërsinë Latinoamerikane. A ka ecur ajo shumë gjatë një gjysmë shekulli ? 

Carlos Fuentes– Ka ndryshuar shumë. Në fillimet e mia, nuk kishte pothuaj romancierë. Një kritik i madh ka thënë një ditë : « Amerika Latine është një roman pa romanciere. » Pastaj ka ardhur fjala me Pablo Neruda ; Romancieri i parë qe Alejo Carpentier, pasur nga Borges, Asturias. Dhe në fund ka ardhur « Bumi », një lëvizje letrare prej dymbëdhjetë vetësh ndër të cilët Garcia Marquez, Vargas Llosa… Sot, ka nja njëqind shkrimtarë të mirë në tërë Amerikën Latine.

Në lidhje me « Bumin », këtë lëvizje letrare ku ju ishit një nga figurat dhe që ka ripërkufizuar realitetin Latino-Amerikan, ju keni thënë një ditë : « Ne e kemi shkruar historinë me një H të madhe, pasuesit tanë me një h të vogël »… 

Në kohën tonë, me Garcia Marquez dhe Vargas Llosa, ne kemi qenë të detyruar të themi gjithçka që nuk kishte qenë thënë mbi këtë kontinent të heshtur. Në romanet tona, ne kishim prirje për të qëndisur panorama të mëdha ndërsa sot historitë janë më vetjake, më individuale, flasim për dashuri, për seks. Autorët e rinj funksionojnë sipas mënyrës së shkrimtarëve anglezë apo amerikanë të sotëm. Të cilët nuk shtrojnë të njëjtat çështje siç Dos Passos apo Melville në kohën e tyre. Sot nuk çmojmë më se kemi nevojë të qasim çështje të mëdha politike dhe historike.

Ju dukeni sikur e keni zili lirinë e shkrimtarëve të sotëm… 

Nuk isha më pak i lirë se ata. Por ju e dini, në fillimet e mia, kur kam lexuar Pedro Paramo të Juan Rulfo, kryevepër e romanit të fshatit, të revolucionit, e kam ditur që nuk do të mund të bëja më mirë në këtë hulli. Kjo kishte mbaruar. Pedro Paramo është një lloj molle e artë në një pemë të tharë. Atëherë jam menduar që përse nuk ekzistonte një roman i madh mbi qytetin e Meksikos. Aty kishte pesë milionë banorë dhe asgjë mbi ta, mbi zemrën e vendit. Isha njëzet e pesë vjeç dhe jam lëshuar përpara. 

Kjo ka dhënë « Viset më të kthjellta », romani juaj i parë. Si ka qenë pritur kjo tablo ultramoderne e qytetit të Meksikos ?

Një kritik ka shkruar : « Për dy javë, do ta kemi harruar Z. Fuentes » !  Më qortonin që nuk isha klasik, dhe sidomos që përdorja fjalë të pista. Dhe pastaj, qyteti i Meksikos ishte i shenjtë, nuk duhej të flisnim për ca familje të mëdha. Meqë përdhosja një letërsi të urtë, atëherë detyrimisht isha një revolucionar ! Tekefundit, libri iu ka pëlqyer disave, dhe megjithëse të shumtë kanë qenë ata që e kanë goditur, ai i ka përballuar mirë. Dhe sot, Spanjollët kanë nxjerrë një botim mjaft të bukur të tij me rastin e 50-vjetorit të daljes në qarkullim. 

Librat dhe fjalët, a sjellin shpëtim ato ndaj njerëzve ? 

Jo, nuk besoj. Secili shpëton nëpërmjet jetës së tij vetjake, punës, miqve, kërkimit të lirisë. Shkrimtari nuk mund të sjellë tjetër veçse punën e tij, që është po aq tërheqëse sa dhe ajo e një arkitekti apo e një mjeku. Jo më shumë. Detyra e tij është për të mos e lënë gjuhën të flerë. Kurse politika ka prirje, nëpërmjet parullave, ta ndëshkojë gjuhën, ta kthejë në të rëndomtë. Shkrimtari është aty për t’i ridhënë një kuptim gjuhës. Gjatë gjithë kohës. 

Ju adhuroni që prej gjithmonë të luani me fjalët ? 

Kjo është padyshim ana ime prej poeti të munguar ! Kam shkruar romane, novela, ese, pjesë teatri, skenare, por jo poezi… Sapo kam lexuar Baudelaire dhe kam kuptuar që nuk mund ta arrijmë. Përballë këtij gjeniu, modestia është e detyruar ! Siç Cervantes për romanin. E lexoj Don Kishotin për çdo vit në kohën e Pashkëve, dhe çdo herë jam i befasuar nga gjetja e gjërave të reja.

« Don Kishoti », ky është libri juaj i shenjtë ?

Për mua, ai është romani themelues i letërsisë europiane. Këtë e them edhe pse e di mirë që shumë njerëz nuk janë në një mendje me mua. Malraux thoshte se ky nder i takonte romanit Princesha de Clèves. Anglezët pretendojnë se janë ata që e kanë shpikur romanin. Don Kishoti është më i madhi sepse ai përmbledh në një roman të vetëm të gjitha llojet. Repertori i Cervantes është i pafund. Më pas, tronditja tjetër e madhe, për mendimin tim, është Kafka. Ai ka prekur zemrën e mallkuar të shekullit të XX-të. Përpara të gjithëve, ai ka profetizuar të këqijat e totalitarizmit, skllavërisë, tjetërsimit.

Meksikanët lexojnë pak autorë francezë të sotëm. Po ju ? 

Kam zbuluar dhe lexuar Le Clézio dhe Modiano, por ai që e kam adhuruar, dhe që nuk është lexuar shumë këtu, është Mauriac. Tek ai, unë kam gjetur tërë zgjuarsinë e katolicizmit. Ajo çka më pëlqen tek ai është që ai qas probleme morale por me vetëpërmbajtje. Një libër si Nyja e nëpërkave ka pasur një ndikim të madh mbi romanin tim Vdekja e Artemio Cruz. Ju e dini, jam tejet i ndjeshëm ndaj kësaj ideje që ekziston një zinxhir shkrimtarësh. Ne i përkasim një tradite. Dhe e rrisim me krijimin tonë. Por ky krijim nuk do të ekzistonte pa traditën.

Ju shkruani gjithmonë duke ecur ? 

Po, në Londër, ku banoj një pjesë të madhe të vitit, eci për çdo ditë. Këtu është e vështirë. Kur isha i ri, ecja shumë në qendër të qytetit. Kurse sot, nuk guxoj më, ka shumë rreziqe përjashtë. Dhe më vjen keq sepse aty ndihen gjëra të çuditshme, magjepsëse.

Ju keni thënë një ditë që në Meksiko ju ndodhte të ndjenit një të kaluar azteke.

Po, kam folur për ato frymëmarrje të nxehta të çuditshme, për atë ndjesi të pranisë së vdekjes. Meksiko është një qytet me shumë kate të mbivendosura. Qendra historike, Zocalo, ka qenë ndërtuar nga Hernan Cortès mbi vendndodhjen e Tenochtitlan, qytet i varrosur dhe i shkatërruar ku kryheshin flijime njerëzore. Herë pas here, ky qytet i fundosur, këto eshtra indiane ia behin në krye. Qyteti barok i Cortès, qyteti i shekullit të XIX-të, qyteti pseudo-amerikan : këto përzierje më magjepsin. Me njëzet milionë banorët e tij, ai është më tepër një vend sesa një qytet. Kur jam lindur unë, kishte vetëm pesë milionë banorë ! Meksiko është një fantazmë urbane. Qyteti i makinave. Megjithë këtë ankth ku kemi përshtypjen se nuk përparojmë kurrë, ai mbetet qyteti im. Çdo shkrimtar ka të tijin. Balzac ka Parisin, Dickens Londrën, Dos Passos Manhattanin. E unë, Meksikon. Një vend që i jep frymë imagjinatës sime. 

Kundërshtar i flaktë i politikës së Bush, ju duhet ta keni vlerësuar fitoren e Obama ? 

Po, sigurisht. Pyes veten nëse muaji i mjaltit do të zgjasë. Eshtë një tjetër botë, një tjetër univers që ka lindur. Me një njeri të zgjuar, që di të flasë, të mbajë përreth njerëz të ndryshëm. Mendoni se vetëm dy javë pas ardhjes së tij, Obama kishte marrë vendime të rëndësishme. Ai ka përmendur në mënyrë të qartë dhe të fortë problemin e Irakut, të Palestinës dhe Izraelit.

Vizioni juaj i angazhimit të shkrimtarit, a është gjithmonë i kundërt me atë të Sartre ? 

Gjithmonë ! Angazhimi parësor është ai që kemi kundrejt imagjinatës dhe gjuhës. Kjo vjen përpara çfarëdo angazhimi tjetër politik. Angazhimi politik nuk është një detyrim, por një zgjedhje. Kur unë shkruaj tribuna në gazetat e mbarë botës, kjo është një zgjedhje qytetari. Shkruaj i tillë si qytetar por gjuha ime është ajo e shkrimtarit. Dhe unë nuk i lë bindjet e mia politike të hyjnë në romanet që shkruaj. Kujtoni pak Balzakun, që ishte katolik dhe reaksionar, ai ka shkruar romanet më revolucionare të kohës së tij !

Tetëdhjetë vjeç,  ju vazhdoni të keni shumë libra në shkrim e sipër ?

Sigurisht. Sapo kam botuar La Voluntad y la Fortuna, historinë e Abelit dhe Kainit, vëllezër armiq. Në qendër të romanit është dhuna e rrëfyer nga koka e prerë e njërit prej dy personazheve kryesorë. Shkruaj për fëmijët e mi të zhdukur, ata janë e tashmja ime. Dhe gjithashtu ngaqë të mërzitesh, kjo është vdekja. 

Carlos Fuentes,  Le Figaro, 5 mars 2009