Për një shpartallim të përkthimit të vjetër

Nga Urim Nerguti

Është gjithmonë e vështirë të flasësh për zanatin e përkthyesit. Në përgjithësi, librat e shkruar nga përkthyes të ndryshëm, mbi vetë punën e tyre, përfundojnë në ndonjë broshurë të vogël dhjetëfaqëshe. E si të flasësh për diçka që vjen apo buron vetvetiu, dhe që në fakt është rezultat vitesh të tëra djerse, pune dhe kultivimi? E megjithatë, përkthyesi ka diçka për të thënë. Sidomos kur ai e ndjen se nuk mundet më të mos thotë. Kur fjala bëhet një ngutshmëri, kur ajo udhëton nga zemra apo shpirti për të mbërritur tek organi i saj, gjuha, e cila gjendet në gojë, kjo gjuhë e hedhur dhe e spërdredhur siç është, fillon të flasë diçka që mezi pret të dalë. Ne gjendemi kështu në pikën kritike ku ajo çfarë është mbledhur brenda kërkon të jashtëzohet, të pallet dhe të shpallet me të madhe dhe ndaj të gjithëve. Në më të mirën e rasteve, ajo gjen një dëgjues i cili ka veshë dhe ka vesh. Ai dëgjon dhe kupton. Do të themi se fjala e thënë, duke kapërcyer hapësirën ajrore që e ndan nga një vesh i vëmendshëm, zë vend në trurin e kokës që e ka në pronësi këtë vesh. Fjala tashmë e ka kryer jetën e vet, ajo vdes për të rilindur sërish në mendjen e dëgjuesit. Por kjo jetë e re nuk është parajsa. Kjo rilindje nuk është jeta e përtejme. Kjo jetë është thjesht një stuhi, një furtunë e ngritur në mendjen e dëgjuesit. Fjala kështu e përvetësuar është trazuese, hallakatëse, gërricëse, paqëtuese. Do të themi se mendja pritëse është rritur me një përmasë të re, ajo di dhe mendon më shumë sesa përpara kësaj fjale.

Është folur shumë për përkthimin, sidomos këto kohët e fundit. Mbase kjo vjen ngaqë përkthimi ka filluar të hyjë në zakonet dhe huqet e jetës së përditshme. Të gjithë përkthejmë, edhe vetë muratori tek dëgjon shefin e tij përkthen, me ç’ton foli ai dhe përse ma tha këtë, mos mbase kam gabuar diku dhe nesër nuk do të jem më në punë. Gjithçka është përkthim. Por megjithatë, këto përkthime të përditshme bëhen brenda së njëjtës gjuhë, së njëjtës kulturë dhe të njëjtit kontekst. Ne nuk do të merremi me këtë, pavarësisht se ky lloj përkthimi ndërhyn vazhdimisht dhe në atë që quhet mirëfilli përkthim. Do të flasim për përkthimin ndërmjet gjuhëve dhe kulturave. Është e tepërt të flasim këtu për të mirat e përkthimit, për ndikimin e tij në zhvillimin e shoqërisë njerëzore, gjithkush mund të njihet me këto nëpër manuale të ndryshme, përfshirë internetin. Do të merremi më tepër me një dukuri, apo më mirë të themi me një sëmundje, që është ajo e shqipërimit. Sot, gjithandej në shtyp dhe në ekranet e televizionit, pohohet, miratohet dhe duartrokitet ideja e shqipërimit si ajka e përkthimit. Dhe për të na mbushur mendjen dhe mbyllur gojën, nxirret arsenali i rëndë i emrave të njohur dhe të stërnjohur të përkthimit, emra që i njohim të gjithë. Do t’i rikthehemi kësaj më vonë.

Për ta bërë më të qartë këndvështrimin tonë, do të përkulemi pak mbi rastin e një lloj përkthyesi që është shumë në modë sot në stanet e vjetra të përkthimit shqiptar. Bëhet fjalë për një përkthyes që do ta emërtojmë përkthyesi-rulist. Ruli është një pajisje e rëndë motorike që shërben për rrafshimin e rrugëve dhe shesheve. Pas kalimit të një ruli, dheu është i ngjeshur, pa asnjë gungë apo guriçkë që të nxjerrë kokë për të prishur harenë e syve tanë. Gjëja e lëmuar, kuptohet kjo, për arsye që nuk mund të shpjegohen, pëlqehet më shumë se gjëja e ashpër. Një lëkurë e pastër ka më shumë sukses se një lëkurë me vraga, në shëtitjen e mbrëmjes. Përkthyesi-rulist, pasi ndez rulin e tij, fillon të rrafshojë gjithçka që gjen përpara, tërë kodrat, kodrinat, gungat, gropat dhe gjithfarë parregullsish të tekstit të përkthyer. Mirëpo, të gjithë e dinë, ose të paktën këtë e dinë ata që do të duhej ta dinë, se shkrimtari është shkrimtar pikërisht ngaqë ai i ikën normës, ngaqë shkruan në një gjuhë jo të zakonshme, me një sintaksë befasuese, me imazhe dhe figura që një kalimtar i rëndomtë do t’i shihte vetëm në ëndrra. Përkthyesi-rulist, duke rrafshuar kështu me rulin e tij të frikshëm, do të jetë gjithmonë një rulist dhe asnjëherë shkrimtar. Ose nëse i futet kësaj aventure, do të jetë një shkrimtar i keq, ngaqë radhët e shkrimtarëve të rëndomtë janë të mbushura plot tashmë dhe nuk ka më vend.

Çfarë ndodh me një përkthyes-rulist? Përse e ka kaq për zemër këtë punën e rrafshimit? Rulisti ka një qasje të vetën të punës së përkthimit. Ai e vendos veten në qendër të gjithçkaje, dhe mendon se bota e tij, gjuha e tij, kultura e tij, janë të vetmet që duhet të peshojnë. Autori gjendet përnjëherë i përjashtuar nga trekëndëshi autor-përkthyes-lexues. Tani e tutje do të kemi vetëm dy vetë: përkthyesi dhe lexuesi. Rulisti nuk mendon për tjetër veçse për lexuesin. Ai e di fort mirë se rrafshimet e tij do të jenë të mirëpritura, asnjërit nuk do t’i pengohet këmba në një shesh të rrafshët, askujt nuk do t’i gërrithet fyti nga ndonjë fjalë e mbetur skiç. Ne jemi këtu, as më pak e as më shumë, në rastin e prodhimit të ushqimeve për foshnja: qulli është i njëtrajtshëm, ai kapërdihet pa asnjë vështirësi, foshnja rritet e shëndetshme, shtupëzon dita-ditës qullin e saj të zakonshëm, dhe nëna është e kënaqur. Mirëpo, letërsia nuk ka këtë qëllim. Ajo e ka burimin në dëshirën e ethshme dhe asnjëherë të shuar për të ngacmuar, pickuar, trazuar, shqetësuar mendjen e lexuesit. Letërsia synon molepsjen e këtij lexuesi, sëmundjen e tij, infektimin me virusin e leximit, ose thënë ndryshe, me një metaforë mbase të guximshme, letërsia synon që ta kthejë çdo lexues në një shpëtimtar të njerëzimit, në një Krisht që braktis mbështjelljen e tij trupore për t’u endur në qiell si shpirt dhe frymë. Pikërisht, kjo ngritje peshë e lexuesit, ky çlirim nga rëndesa tokësore, nuk mund të kryhet kurrsesi nga një letërsi e rrafshuar, nga një letërsi pa reliev. Në këtë këndvështrim, përkthyesi-rulist është një vrasës i letërsisë.

Për të qenë pak më të qartë, le të shtrojmë një pyetje: përse të gjitha përkthimet e kohës së vjetër, domethënë parakomuniste dhe komuniste, ngjajnë si dy pika uji me njëra-tjetrën? Përse na duken ato si të shkruara nga e njëjta dorë dhe të përkthyera nga i njëjti person? Çështja ia vlen për t’u ndalur. Këtu nuk duket të ketë arsye tjetër përveç kësaj që kemi përmendur më lart: ato kanë qenë bërë nga një përkthyes-rulist. Sot është e pamundur të flasësh apo ligjërosh mbi, për shembull, poemat e Baudelaire, sepse ato mund të jenë të shkruara nga gjithkush, por vetëm nga Baudelaire jo. Baudelaire është shqipëruar dhe jo përkthyer. Një qasje e tillë nuk është asgjë tjetër veç një etnocentrizëm i theksuar, dhe le ta themi kështu, disi i neveritshëm. Përkthyesi-rulist, në ethet e tij të përshtatjes, ka harruar se Baudelaire ishte një poet i madh ngaqë ai ka thyer pothuajse të gjitha normat e poezisë së atëhershme. Mallarmé, gjithashtu. Mirëpo, duke kaluar në rulin e përkthyesit, që të dy ata janë kthyer në dy poetë të zakonshëm, duke pasur parasysh se ky gjykim bazohet në kontekstin francez dhe jo atë shqiptar. Sepse, në këtë kontekst të fundit, është e qartë se Baudelaire dhe Mallarmé kanë qenë një risi në peizazhin letrar shqiptar, por ama kjo risi e merr kuptimin e vet vetëm në krahasim me nivelin e këtij peizazhi të asaj kohe. Në qoftë se letërsia e një vendi është në një gjendje fillestare, është e qartë se gjithçka është risi për të, porse kjo risi mund të jetë krejt zhvlerësuese për letërsinë nga ku e ka burimin teksti i përkthyer. Për rrjedhojë, ne mund të themi se Noli i madh ishte vërtet një njeri i madh i letrave shqipe, një përkthyes gjenial, por ama një përkthyes-rulist. Askush nuk ia humbet vlerat Nolit për atë lloj kohe. Por kohërat kanë ndryshuar, dhe përkthimi gjithashtu. Sot, në Europë, përkthimi ka një fytyrë krejt tjetër. Përkthimet e sotme janë ndarë njëherë e mirë nga përkthimet e lëmuara, plot me figura të stërpërsëritura, të futura kastile për t’i shkuar lexuesit sipas dëshirës.

Përkthyesi-rulist, në punën e tij harron tre gjëra shumë të rëndësishme: letërsia është kulturë, stil, ide. Dhe si i paepur që është në punën e tij të "vyer" shqipëruese, ai rrafshon në të gjitha. Çfarë lexojmë ne kur kemi në dorë një autor francez? Franca, besoj se të gjithë e dinë, i përket një kulture tjetër nga ajo shqiptare, dhe për rrjedhim përkthyesi do të gjendet përballë mëdyshjes që ose ta rrafshojë këtë kulturë, duke e futur në mullirin e kulturës shqiptare, ose ta lerë këtë kulturë të huaj që të futet me përdhunë në kulturën shqiptare. I pari është përkthyesi-rulist, ose shqipëruesi, i dyti është thjesht përkthyesi. Le të marrim fjalën shqipe "besa". Siç e dimë të gjithë, kjo fjalë është një institucion në Shqipëri, ajo bën pjesë në vetë karakterin e thellë të shqiptarit, një besë kjo e rregulluar përmes kanunesh dhe praktikash të tjera më të nëndheshme. Çfarë ndodh tani me rulistin? Ai lexon në një tekst francez fjalinë: "Je lui ai donné la parole". Kjo fjali do të sillet në shqip në dy mënyra të ndryshme: nga një shqipërues (rulist) dhe nga një përkthyes. I pari përkthen: "Ia kam dhënë besën". I dyti përkthen: "Ia kam dhënë fjalën". Cili përkthim është më i sakti, pa shtrembërime? Sigurisht që i dyti. Sepse, në rastin e rulistit, fjala "besë" fut në tekstin shqip një ngarkesë të cilën nuk e ka teksti origjinal. Në Francë nuk ka "besë" në kuptimin e një institucioni, por ka thjesht një fjalë të dhënë, dhe madje një fjalë që nuk ka ndonjë peshë kushedi çfarë në përcjelljen e jetës franceze. Atëherë, përse lexuesi shqiptar duhet të mendojë (gabimisht) se edhe në Francë besa qenka shumë e rëndësishme? Shqipëruesi, këtu, nga zelli i tij i madh prej rulisti, nuk bën tjetër veçse krijon situata të paqena dhe krejt të panevojshme.

Le të marrim problemin e stilit, që sot është bërë gangrena e përkthimeve shqiptare. Pothuaj të gjithë përkthyesit e stilit të shqipërimit nuk lënë asgjë në këmbë nga stili i autorit. Ata harrojnë se nuk ka letërsi pa formë. Përmbajtja është thjesht një pamje anësore e letërsisë. Një autor, nëse ka ndërmend të rrëfejë thjesht një histori si përmbajtje, ai duhet të bëjë më mirë një ese. Sepse historia pa formë, pa mjetet stilistike që shkojnë bashkë, është diçka e vdekur. Madje ka shkrimtarë të tillë ku vetë forma është përmbajtje. Një shkrimtar i tillë është i papërshtatshëm për një rulist. Sepse nëse ky i fundit rrafshon stilin, atëherë ç’i mbeti veprës duke qenë se ajo është pa histori? Një rulist duhet të heqë dorë, njëherë e mirë, nga shkrimtarët e mëdhenj, ata nuk janë për të. Rulisti, i ngulur në kullën e vet prej etnocentriku, në mos nacionalisti, është i paaftë të sjellë tërë risinë stilistike të një autori të tillë. Le të marrim Beckett-in, për shembull. Një autor tejet i vështirë, në mos nga më të vështirët. Fjalia e tij është e capërluar nga pikëpamja sintaksore. Gjymtyrët e fjalisë janë njëra këtu e tjetra atje, lexuesi duhet ta ndjekë me laps në dorë në përçartjet e tij aspak të pafajshme. Rulisti, duke iu futur me cilindrin e tij të rëndë, e kthen këtë fjali që është gati në kufijtë e shpërthimit në erë, në një fjali të lëmuar të tipit "na ishte njëherë…". Ndërsa përkthyesi, që e njeh dhe e vlerëson autorin, do ta sjellë Beckett-in ashtu siç është, me të gjitha ato kokëçarje që do t’i duhet t’i zgjidhë vetë lexuesi. Një përkthyes i mirë nuk është një parapërtypës, nuk është një pedagog që ua lehtëson mësimin studentëve, por është thjesht një kalues i një bote të huaj, me të gjitha vështirësitë e saj, botë e cila është ajo e autorit. Po njëlloj me Proustin. Çfarë do të bëjmë me të? Do t’i copëtojmë fjalitë e tij njëfaqëshe për t’i kthyer në fjali telegrafike, thjesht për lehtësimin e lexuesit? Po, edhe mund ta bëjmë, por ai nuk është më Proust.

Disa fjalë dhe mbi rrafshimin ideor që rulisti e kryen me mjaft zell. Filozofët njihen si shkrimtarët më të saktë që “martojnë” bashkë idenë me stilin. Shpesh herë, idetë e filozofit janë aq të reja, aq të panjohura, sa ato janë të shoqëruara me një gjuhë krejt të re, me një ritëm apo pleksje idesh që krijon turbullime te lexuesi. Edhe këtu, përkthyesi-rulist nuk e humbet rastin për të lënë gjurmën e tij. Duke i hipur përsipër tekstit, ai fillon të sakatojë majtas-djathtas thjesht për hir të një lloj moskuptimi të ashtuquajtur nga ana e lexuesit. Shprehjet e ndërlikuara të autorit, rrotullimet e tyre, mendja e shkathtë që lëviz në to, nuk duhet të rrafshohen kështu, për arsyen e vetme se bashkë me këto shprehje të rrafshuara ikën dhe vetë ideja. Lexuesi, kur të marrë në dorë një vepër të huaj, duhet të jetë i bindur paraprakisht se po lexon një autor të huaj, dhe duhet të përgatitet të lexojë gjëra të çuditshme, të thëna çuditshëm, dhe të jetë i hapur ndaj tyre. Nuk ka asnjë dobi që mulliri i rulistit të na prodhojë gjithmonë të njëjtin miell, pavarësisht grurit që kemi futur në të.

Në fund, mund të themi se një përkthyes i mirë është ai që është çliruar nga gjuha e tij amtare, që nuk e ndjen më atë si një peshë, që përpiqet ta plugojë këtë gjuhë me fjalë dhe forma të reja shprehëse, që synon të vendosë një urë lidhëse mes kulturës së huaj dhe asaj vendase. Një përkthyes i mirë nuk është as për rrafshimin e kulturës së huaj, as për mënjanimin e asaj vendase. Vetëm si i tillë, ai është me të vërtetë një shkues, një i dërguar te kultura e huaj për t’i kërkuar të lidhet me kulturën e vet amtare. Vetëm nga “martesa” të tilla lind mendimi i pastër, i thellë, pjellor. Përkundrazi, shqipëruesi është një filozofi shterpë dhe pa të ardhme. Do të ishte mirë që të ndahemi njëherë e mirë me të, duke e falënderuar për punën e kryer deri tani. Është koha të hapet një faqe e re e përkthimit, e guximshme, e vështirë, por e ndershme dhe, mbi të gjitha, në përputhje me vetë misionin e përkthyesit: ndërmjetës kulturash.