* * *

Nga Faik Islami

Ajo masë gjigande metali në flakë i kishte dhënë gjithë shtëpisë flakën që pat sjellë me vete. E gjithë çatia e shtëpisë dykatëshe bashkë me aeroplanin ishin bërë një masë e zjarrtë që nuk po ngjitej, por po zbriste me shpejtësi drejt katit përdhe. Dyert e katit të dytë, dritaret dhe gjithçka ishin përpirë në flakë. Shtëpia ishte bërë një kaminë ku digjej e përcëllohej çdo pjesë e saj. Kur bie zjarri që nga sipër, era e detyron të zbres poshtë e më poshtë. Në katin përdhe, porta prej dru lisi të vjetër ish kthyer në një masë pishe në flakë. Vetëm një kanatë që kishte qenë e hapur nxirrte që brenda një masë të madhe tymi të zi. Nga dritaret shpërthenin jashtë gjuhëza të mëdha flake. Nga ajo flakë sytë ju zgurdulluan dhe sikur po i dilnin prej vendi. Këmbët, gjunjët nuk po i bindeshin më. Mblodhi të gjitha fuqitë dhe u ngrit. Rrahmani kishte sosur më përpara, por para tij nuk ishte më shtëpia. Një flakë e madhe kishe mbuluar tërë avllinë. Ju duk se ajo shtëpi dykatëshe ishte shembur e tëra dhe digjeshin të gjitha. Edhe gurët, edhe dërrasat, edhe tjegullat. Një ulërimë tmerri vinte që përbrenda. Njerëz, fëmijë, gra, burra dhe kafshët ishin nën britmat e tmerrit të papërshkruar. Ishte ulërimë njerëzish në flakë, ulërimë kafshësh dhe njerëzish që po rendnin për tek ajo shtëpi në flakë. Tmerri dhe llahtaria ishin bërë njësh për tërë atë mori njerëzore që pat mbërritur si e dalë prej dheut.
- Baba! Lule! - mundi të fliste Rrahmani. Me sytë të zgurdulluar deshi të hidhej në flakë. Por një dorë e mbërtheu për palltoje dhe e tërhoqi.
- Ku vete ti, more! Nuk e shikon se aty piqesh i gjallë? Rri aty bir, rri!
- Ujë njerëz, ujë sa të mundni! - foli ai që e kishte kapur prej dore.
- Ndihmë! - u ndjenë thirrjet nga brenda si të mekura, në tretje.
- Vrap kush mund të marrë ca batanije. Batanije leshi. Kova! Dhe` sa më shumë dhe`! Largojuni nga dera! Ajo po bie!
- Një palë shkallë, ka këtu? Pa shikoni rrotull, o burra! Të gjithë lëviznin, por rreth e rreth pa bërë asgjë. Para zjarrit të gjithë ishin hiç!
U ndjenë pëllitje e trazuara sa tërë lugina u duk se po pëlliste. Lopët e shkreta ishin të gjitha të përflakura. Një gardh i ndante me delet, por ato të uruara vdekjen e presin me heshtje! Gjënë më të uruar, Zoti e ka ndëshkuar të durojë pa i ndjerë!
Nëna kish një hop që po shkulte flokët, por sapo dikush deshi ta ndalë, mposhti dhimbjen dhe si mblodhi tërë fuqitë e mbetura u ngrit në këmbë. I rrëmbeu njërës një thes leshi nga dora, e vuri sipër kokës dhe iu sul kanatit të hapur gjysmë të derës.
Në atë hedhje kishte edhe kurajon, edhe dhimbjen të kthyer në forcë, edhe një inat që gjithë ajo turmë burrash nuk po bënte gjë për njerëzit ndën zjarr. Sepse ju dukën si sehirxhinj. Asnjë nuk po guxonte të hidhej në brendësi të flakëve... Tentativa për tu hedhur brenda ishte baras vdekje. E kuptoi që gjithçka ishte në përfundim. Ulërimat brenda nuk po shtoheshin apo veshët e saj nuk ishin më në gjendje që të dëgjonin se ai tmerri i brendshëm kishte pushtuar tërë qëniet përjashta. Të gjithë ishin me vegla, kova, me thasë e rroba nëpër duar. Por a mund t’i bënin gjë ata njerëz, asaj flake që ishte bërë sa një mal?
- Lutfija e nënës! - tha duke dalë me të bijën zënë për supesh dhe tërhequr zvarrë. Askush nuk llogariti sa u vonua nëna. Sa ndenji mes flakëve gjer sa gjeti të bijën, ndën dërrasat që digjeshin. Sa ju desh ta nxirrte prej tyre dhe për sa kohë arriti gjer jashtë flakëve.
- Mbajeni more ku…! - qe pat u dëgjuar një britmë burri, kur Gjylja qe hedhur. Ajo thirrje ishte tretur si dhe trarët e petavrat e çatisë që binin në flakë dhe ktheheshin në hi, pa rënë në tokë.
- Nëna ime.. ! - ulëriti Rrahmani dhe u përplas e ra si thes në tokë.
-Merreni ju të dyja djalin! Hiqeni prej këtu! - urdhëroi kryetari i Këshillit të Nacional Çlirimtares së Gorajt, të shoqen dhe kunatën e saj. E shoqja ishte dhe aktiviste e fshatit. Që të dyja e rrëmbyen në krahë dhe e shpunë larg avllisë, tek hija e manit të madh. I hodhën pika uji në fytyrë që ta sillnin në vete. Sytë e të gjithëve ishin përqëndruar tek gjysma e derës ku delte jo flakë, por tymi i zi. Që aty dalluan të delte Gjylja. Më shumë po e zvarriste duke e mbajtur për shpatullash. Lutfija e saj ishte gjysmë e djegur. Pulpat e këmbëve të saj, dikur si shishe birre “Korçe”, kishin marrë pamjen e atyre çarapeve “sartapure” të sjella për ato zonjat që patën sjellë italianët dhe që shëtisnin rrugëve të Beratit... Por sikur atyre çarapeve tu ishte këputur llastiku që i mbante lart dhe ato ishin varur tek shputa e këmbëve. Lëkura e djegur e njeriut shkrin e varet poshtë, ndërsa djegia vijon thellë e më thellë. Gjer në shpirt.
- Merrni Gjylen! Merreni…! Po digjet, ujë! Jo ujë, jo! Merrni sheqer!
- Vaj ulliri! Vaj për të dyja! Të dyja janë djegur! Lutfijen të parën. Shtrijeni në batanije! Hiqjani rrobat, shpejt!
- Ku ka më rroba? Kjo është… E shkreta vajzë!
- Vajzën! - foli nëna dhe ra, duke mbajtur dorën në fundin e barkut.
- Korbani! Kjo është djegur e gjitha - foli një grua.
- Kthejeni nga ana tjetër, Gjyle zezën!
- Mbani me dorë se Lutës i kanë dalë… O Perëndi e madhe!
- Avash! Shtrijeni Gjylen këtu, në këtë batanijen time! - foli e shoqja e ballistit, ajo që urrente aq shumë Rrahmani.

- Dhjamë moj gra, dhjamë! Kush të ketë të vrapojë. - foli një e moshuar.
- Sheqer moj korbë, sheqer! Kjo është… - por nuk e sosi fjalën. Gjylja zgjati dorën e djathtë, për t`i ngritur kokën të bijës. I qe varur në gjoksin e përzhitur të tërin.
- E mbajmë ne, por shiko vehten! Kallogreja ti!
- Të bëra nuse, oj bijë! Të caktova ditën, o ditëprera unë për ty! Të pata flori dhe mu bëre shkrumb o shkrumb u bëftë nëna jote. Nuk të ruajta dot dhe shtatë ditë, o ditëshkurtra unë! Lulja e nënës, që të përpiu zjarri i gjermanit e i dushmanit! Hapmi sytë e bukur o shpirt, që më pikërove xhanin! Hidhi një sy nënë korbës tënde! Hidhi një sy tët vëllai, që as nuk donte të veje në derë të botës, o bija e mirë e nënës! Rrahman, bir, ku je? Rrahmani si do të rrojë pa parë motër floririn e vet! Të donte aq shumë vëllai, o bijë! Se dhe ti me shpirt e doje, por nuk ju deshi fati të jetoje o bija e mirë e nënës! Të mori kjo luftë e mallkuar o bijë. Ju deshe dhe ti kësaj kolere! Babain ta shkriu zjarri me gjithë të vëllezër e gjithë ç’kishim brënda! Plasi sa ta preu ditën nga për dasëm, për në mort! Pse o Zot i madh ma more këtë ëngjëll, pse? Pse o i madhi Zot urdhërove të binte në flakë mbi shtëpinë time, kjo bina hekuri e flake, që bëri shkrumb binanë tonë! Korba unë, korba. Për se më duhet të jetoj më? Përse?
Gra, burra e fëmijë sa qenë vetëm qanin e ngashëreheshin. Ulërimat sa vinin e po binin. Mësohet njeriu dhe me tmerrin. Flakët duket se e kishin mbaruar misionin e tyre. Ja kishin lënë radhën prushit. Por nga dheu i hedhur, kovat me ujë dhe gjethet e njoma të gjithçkaje të prerë aty rreth, patën krijuar një masë ku vetëm poshtë saj përvëlonte prushi.
- Merrini këto të dyja dhe djalin! - foli kryetari. - Burrat me mua deri sa të bien flakët dhe të merremi me….
- Ngreu nënë Gjyle! Na ler ta marrim ne, Lutfijen! Do ta vendosim tek shtëpia jonë! - i foli një kushëri i Kasëmit.
- Pse do vejë deri tek juaja more, ja ku është imja, - ndërhyri një bashkëfshatar me të cilin ndaheshin për lidhjet politike.
- Nënë! - ishte zëri i të birit.
- Biri i nënës! Pe tmerrin me sy, o ëngjëlli i nënës! Shihe motrën si është bërë, o bir! Lutfija jote nuk është në gjëndje të të hedhi sytë.
- Motra ime! Lutfije! Xhan! - dhe me nxitim i vajti për ta pushtuar.
- Mos e lini…! - foli një zë burri.
- Lëreni more të çmallet me motrën! - foli një grua e moshuar.
- Motra ime! Shpirti im! - foli tek sa qante me dënesë. Ai nuk ishte më një fëmijë, por si burri i mbetur në atë shtëpi, pas shuarjes së gjithçkaje të djegur. Rrathët e syve të tij ngjyrë qielli, faqet e gjer tek gusha, ishin bërë një përzierje lotësh, hiri dhe balte. E gjithë dhimbja e fëmijës ishte trupëzuar me përcëllimin, shkrumbëzimin. Krejt shpirti i dëlirë i fëmijës ishte kthyer në mërç kockor. Në një mërç urrejtjeje, për gjithçka të botës rreth tij. Shpirti i fëmijës në atë moment ishte bërë plagë. I kishin mbetur vetëm dy pika. Nëna dhe shpresa për shpëtimin e asaj që nëna e kishte nxjerrë prej shkrirjes.
- Lutfije, hapmi sytë! - i foli.
Motra lëvizi dorën.
- Shpirti im!
- Ujë…! - iu duke se i belbëzoi tek veshi, kur ai po e përqafonte.
- Luta do ujë! - bërtiti djali.
- Ujë, një poçe ujë! - bërtitën sa ishin afër.
- Jo ujë! - foli gjyshi nga nëna, që kishte ardhur e po dridhej i tëri.
- Luta do ujë! Pse nuk i jepni ujë?
- Jo bir! Nuk i bën mirë.
- Ajo ka etje. Ujë do të japi vëllai. Shpirti i vëllait!
- Shpjereni Rrahmanin tek djemtë e mi, - foli një komshi.
- Njësoj është dhe tek tanët, - ia ktheu tjetra.
Që të gjithë donin të ishin ndër më të afërtit e familjes në gjëmë. Ashtu janë njerëzit. Edhe më smirëzinjtë në fatkeqësi bëhen krejt tjetër. Fatkeqësitë i bëjnë njerëzit të harrojnë mëritë, zënkat. Fatkeqësitë i zbusin ndjenjat. Aty nuk kishte më të largët, por komshinj, kushërinj e farë e fis. Ishin bërë të një gjaku të gjithë me Bakot. Nuk kishte më as fshatarë të ndarë në ballistë e partizanë. Nuk kishte të ndarë ca andej e ca këtej. Ca të lidhur me lëvizjen e Nacional Çlirimtares e ca me ata që rrinin me pushtuesit. Aty kishte bashkëfshatarë, të gjithë të një gjaku, të farefisit. Kishte vetëm njerëzi. Hej dreq! Si është puna me njerëzit! Vetëm kur e shikojnë fatkeqësinë me sy, kur e prekin, kur u vjen në derë llahtaria, bëhen si Gorajt atë ditë. Të gjithë bashkë. Pse xhanëm nuk e ndjenin të gjithë, për të qenë të gjithë bashkë, si aty në Goraj, qysh ditën që hordhia fashiste e naziste u pati shkelur vendin, vatanin, Atdheun?
Shtëpia e Bakove, që kur kishte marrë flakë dhe ishte kthyer në një kaminë ku shkriheshin jetë njerëzish dhe kafshësh, ishte bërë shtëpia e të gjithëve. Dhe nga se? Nga rrëzimi, mbi shtëpinë e tyre, të një avioni të aleatëve?Jo! Nga fatkeqësia. U dashkej të ndodhte një fatkeqësi që njerëzit të mendoni si njerëz. Ai avion, sa merrej vesh, kthehej prej një misioni diku në lindje, për të shpëtuar jetë njerëzish, prej tmerrit të luftës nazifashiste, por që në atë kthim fatkeq, shojti një familje... Në kthim ai avion i goditur prej kundërajrorëve gjermanë, të vendosur në bedenat e Kalasë së lashtë të Beratit, bëri të pabërën mbi një shtëpi shqiptare, që nuk kishte asnjë lidhje, sherr, grindje pa le më luftë, as me gjermanët e as me aleatët. Avioni, nuk kishte mundur tu shmangej në kohë qitjeve të kundërajrorëve gjermanë. Ndoshta ishte nisur në kohë me re dhe në ato kushte qitësit gjermanë nuk kishin të qartë objektivin. Por mbi Osum, në ato momente, retë dhe mjegulla e mëngjesit ishin daravitur. Qitësit gjermanë e kishin arritur objektivin. Avioni ishte goditur. Pilotët patën humbur toruan apo ndoshta nuk kishin mundur ta drejtonin diku tjetër mjetin që ishte përfshirë nga flakët. Ata që janë në qiell e dinë fort mirë që një avion i goditur i ka minutat të numëruara. Ndërsa kush e shikon ngjarjen nga toka, pret vetëm kur ai të bjeri. Gjithçka i mbetet në dorë Perëndisë. Fati i keq, apo rastësia, e drejtoi atë mjet të prodhuar në Amerikë, të fluturonte nëpër qiellin shqiptar, të goditej për mbi lumin Osum, prej kundërajrorëve gjermanë dhe të degdisej, për të kthyer në shkrumb shtëpinë e Kasëm Bakos, nga fshati Goraj. Mundi të arrinte të fluturonte nga përballë Kalasë, por në drejtim të rrjedhjes së Osumit, mbi urën shekullore prej guri dhe deri sa arriti mbi Goraj. Kishte mundur të fluturonte, kuturu gjer aty, si një bishë e plagosur rëndë. Nuk mundi të ecte edhe disa metra, për të rënë në arën e madhe të Bakove. Jo! Ajo lubi e goditur brinjë në brinjë, ra mu në mes të çatisë së shtëpisë dykatëshe të Kasëm Bakos. Atë sikur vetë xhabraili e drejtoi për të bërë atë që bëri. E paracaktuara ndodh dhe ngjan si e ardhur prej rastësisë! Besëtytnitë njerëzve ja u ka ofruar përvoja nëpërmjet pësimeve... Ndryshe si ta shpjegonin që një aeroplan amerikan, vinte nga ana tjetër e botës, mbi qiellin e luginës së Osumit. Goditet e merr flakë, prej kundërajrorëve gjermanë, të vendosur me dhunë mbi bedenat e Kalasë së lashtë të një qyteti shqiptar dhe pastaj djalli apo e paracaktuara e drejtoi përmbi shtëpinë e Bakove, për të shkrumbëzuar atë dhe të njëmbëdhjetë frymët njerëzorë brenda saj! Bashkë me njerëzit edhe tërë atë gjë të gjallë.
- “O Perëndi e Madhe! Mba dorën o Zot i Madh! Mos e bëj këtë hata, mbi këtë shtëpi me tërë ata njerëz brenda.! Shuaje këtë flakë, o Perëndi, se po shkrin tërë familjen!”. Qenë lutur të gjithë sa kishin ndjekur aeroplanin në flakë, të përplasur mbi çatinë e asaj shtëpie... Edhe pse ngjau në pak minuta, edhe pse njerëzit ishin si të shushatur prej atij tmerri të papërjetuar kurrë më parë, u sulën për të dhënë ndihmën. Gra e burra po lëviznin kuturu rreth shtëpisë që po digjej. Ulërima, britma burrash e grash që shkulnin flokët, pa ditur ç`të bënin e kthyen tërë atë cep fshati në fushëbetejë. Betejë me një zjarr të paparë ardhur te kjo shtëpi nga lartë. Para një zjarri të tillë njerëzit mbetën krejt të pafuqishëm. As mjete, as ujë, as komandë, për të bërë diçka, që edhe mund të bëhej, e kthyen të gjithë skenën në llahtarën e paparë.
Gjylja, me leshra të lëshuar, si një e tërbuar bëri atë që kurrë nuk mund të mendohej dhe imagjinohej. Vetëm një nënë mund të bëjë atë që bëri ajo grua. Se vetëm nëna e ka forcën e sakrificës në pakufi. Të gjithë sa qenë aty shtangën. Mund të ishin pesëdhjetë a më shumë burra, por vetëm ajo grua u hodh në flakë, që sikur e përpinë brënda. Ajo u hodh për të bërë atë që i thoshte shpirti. Shpirti i nënës nuk e njeh sakrificën. Gjesti i nënës, fshatares, Gjyles nga Gorajt, nënës së katër fëmijëve, nikoqires së një shtëpie, që nuk kishte patur zemër t’i priste qafën, qoftë edhe një pule të vetme, Zoti i pat dhënë zëmër dhe e bëri të futej në atë zjarr e gjallë. Në zjarr u hodh nëna, vetëm e vetëm që të mund të shpëtonte gjallë qoftë edhe një prej atyre, ku shtëpia jo vetëm i kishte zënën brenda, por ishte përfshirë edhe në flakë... Shtangën të gjithë sa ishin. Tmerri para syve dhe sakrifica e një nëne, i bëri të gjithë sa ishin aty, tu ngriheshin qimet e kokës përpjetë. Ishin minutat me tmerrin e papërshkruar që përjetuan njerëzit, tek ajo ngjarje. Fshati i këtij vendi të vogël, i asaj shtëpie, i atyre njerëzve, përjetoi dramën më të madhe në tërë historinë e atyre viteve me luftë.
Veprimi i nënës e bëri Rrahmanin të kthehej nga fëmijë që qante në një burrë të vërtetë. Hoqi xhaketën dhe ashtu vetëm në këmishë, qe matur të ndiqte shembullin e të ëmës. Të hidhej brenda flakëve, pa të bëhej edhe ai shkrumb e hi. Bëri dy hapa. Kur një dorë e pat zënë për jake të këmishës.
- Je fëmijë, ku vete ti?! - i folën.
- Nënë! - bërtiti djali. Pa të ëmën, me Luftfijen në duar të delte nga flakët. Të vetmen ndjesi që pati ishte shpresa. Së paku e motra mund t’i shpëtonte. Nëna me Lutën ndër duar kishte marrë flakë e tëra.
- Nëna! - bërtiti i tmerruar. Flakët i kishin përfshirë veshjet që nga gjunjë deri tek mezi. Flokët i ishin përcëlluar krejt. Por Lutfijen nuk po e lëshonte. Ajo sikur me vetëdije, po digjej e gjallë për të shpëtuar vajzën. Njerëzit, rrufeshëm i hoqën vajzën nga duart dhe e pështollën me batanije.
- Zhvisheni! Shpejt! - foli një e moshuar. Por në nxitim e sipër njerëzit nuk e kishin kuptuar që nëna ishte djegur krejt në abdomenin e saj. Bashkë me veshjet gati në copëra hiri po hiqnin dhe mishin e barkut. Ajo ishte përcëlluar krejt. Sytë e djalit të skuqur si prushi ikën nga çatia, tashmë lëvrinin gjithë lemeri sa tek nëna tek e motra. Tek secila kërkonin të shihnin shpresën, jetën.
- Ram! Ujë! - iu bë se dëgjoi.
- Baba! Motër Lutfije! - foli duke ulëritur Rrahmani dhe vrapoi për të bërë diçka.
- Aty ti! Je fëmijë! Nuk është radha jote akoma, - i foli djalit që ishte shpërfytyruar, një mesoburrë. Pastaj u bërtiti të gjithë atyre sa qenë. Brenda dëgjoheshin ulërima njerëzish, fëmijësh, kafshësh. Një lemeri e papërshkruar...
- Ujë! Jepini vajzës!
- Po nuk bën, o Selim! Nuk i bën mirë! - i foli kryetari.
- Ç`të mirë pret më, o vëlla! - ia ktheu Selimi.
- Më jepni një çarçaf të lagur! - foli një djalosh rreth të tridhjetave. Masa e njerëzve ishte kthyer në një turmë të lemerisur e pa komandë. I sollën shpejt sa kërkoi dhe ai u sul brenda. Doli rrëmbimthi me një trup që nuk po lëvizte. Turma kishte arritur të hidhte qindra kova me ujë, dhe` e disa fletë llamarine të mbetura prej kazermave të ushtrisë italiane. Përmbi to u lëshuan njerëz brenda. Kur merr udhë kurajua njerëzore as zjarri nuk ka ç`tu bëjë më.Delnin që andej kafshët me pakë shpirt. Patën shpërthyer burgun e shtëpisë dhe mundën të dilnin disa. Por shumica e tyre u dogjën të gjalla, sepse kafshët prej zjarrit tmerrohen në pakufi. Penguan njëra-tjetrën dhe i gjetën duke dhënë shpirt, ashtu qafë më qafë të njëra-tjetrës. Ashtu kishin mbetur të dyja lopët, me gjithë viça. Të tridhjetë delet, zëri i të cilave nuk u ndje kurrë. Delja është e vetmja qenie e gjallë që nuk lëshon dhimbjen jashtë goje. Por askush nuk e kishte mendjen tek gjëja e gjallë. Pas djaloshit u hodhën të tjerë brenda. Në flakë dhe prush!
Dilnin të përzhitur si nga një kaminë, burrat me trupa në duar që u vareshin si lecka gjithë tym. Një erë e padurueshme mishi njerëzor të… përcëlluar. Herë i tërhiqnin zvarrë, nga që nuk kishin ku t’i kapnin. Ata sikur kishin nëpër duar urë zjarri dhe jo trupa!. Gjithçka dukej se kishte mbaruar. Ata po nxirrnin vetëm mbetje trupash, prej të cilëve vinte ajo era aq e rëndë. E gjitha ajo ndodhi në më pak se njëzet minuta. Vapa e atij korriku, karburanti i avionit dhe trarët e tharë në vite të çatisë së shtëpisë, kishin qenë të mjaftueshme, për një përvëlim të tmerrshëm. Vetëm Lutfijen e nxori nëna me frymë, por pa asnjë ndjenjë reaguese. Ishte ajo vajzë që për një javë do të bëhej nuse. Nuk mbeti frymë njeriu e gjallë që pa atë skenë dhe nuk u fry nga të qarët. Por ai që ishte përvëluar pa qenë në zjarr ishte Rrahmani. Foli e bërtiti kur pa të ëmën me Lutën në duar.
- Lutë! Shpirti i vëllait! - i tha tek sa po e shihte me sy të zgurdulluar prej dhimbjes. Lutfija nuk mundi të hapte sy. Por u duk se e njohu atë zë. Mërmëriti. Mundi të hapë pak njërin sy, por ai ishte i venitur... Ishte në kllapi. Kur një grua i hoqi me kujdes veshjet, u tmerrua dhe ia dha ulërimës instinktivisht. Lëkura e barkut ishte djegur e gjitha. Një masë zorrësh ishin gati në shpërthim përjashta trupit. Ishte ai moment kur dhe shpërtheu me tmerr ulërima e të vëllait.
- Motra ime! Lutfija jonë! - dhe djali ra plasur në tokë.
- Merrni djalin! Hiqeni që këtu! - ishte një urdhër. E morën dhe e shpunë tej tek hija e manit, afër dy arëve të mëdha. Aty e lanë të qetësohej. Ndërsa një grua po e ledhatonte duke qarë. Qante të djegurit dhe fatin e fëmijës dhjetë vjeçar. Vetëm nënat dinë të peshojnë me kandarin e lotit se cilat janë dhimbjet e mëdha. Ai fëmijë ishte shkatërruar shpirtërisht.
U përmend vetëm pas gjashtë orësh. Kërkoi me sy të motrën, por nuk e pa aty ku kishte qenë vendosur. Deshi të bërtiste, por nuk kishte më pikë fuqie. Aty e ndjeu për herë të parë se shtëpia e tij kishte marrë fund e gjitha me gjithë sa kishte patur brenda. Rreth tij pa se kishte plot sy që i kishin ndenjur pranë. Por i mungonin sytë e të dashurve të vet. Pa se i mungonin të gjithë. Babai, motra, xhaxha Liko, xhaxha Imeri, xhaxha Samedin…, Seiti, djali i xhajës, Nuria, gruaja e xhajës, Enveri, djali i xhajës tjetër, Fetia, gruaja e xhajës, Besikua, gruaja e xhajës tjetër, gjyshe Besikua,... Të gjithë ishin shtrirë. I mungoni të gjithë. Nuk pa Lutën dhe as nënën.
Ajo shtëpi, e gjithë familja e Kasëm Bakos, të gjithë pjesëtarët e saj, patën fundin më të tmerrshëm për gjithë vitet e luftës në Shqipëri. Ndoshta fundin më të zi në tërë historinë e luftës së dytë botërore. Ajo shtëpi ishte kthyer në pjesë Buhenvaldi, Aushvici, Dakau, apo ku dreqin tjetër vend mëndja naziste që polli luftën, pati ngritur industrinë e pjekjeve të njerëzve për së gjalli. Njëmbëdhjetë trupat, pjesëtarët e shtëpisë i nxorën pothuajse të djegur tërësisht. Lutfija kishte dhënë shpirt pas disa orësh. Nëna Gjyle ishte gjysmë e djegur, por jetonte akoma. E patën shpurë tek shtëpia e të jatit. Të zotin e shtëpisë e nxorën të fundit. E dalluan se skeleti kishte mbetur brenda një krevati hekuri që edhe pse ishte shkrirë përgjysmë, ruante konfiguracionin e ndërtimit të tij. Askush nuk e dinte se kë nxirrte nga mbeturinat e atij prushi dhe hiri. Nuk dalloheshin lehtë skeletet e përhimët, të mbetur mes mbeturinave dhe hirit, për ta përcaktuar se cili ishte, apo makari i kujt seksi... Vetëm vonë, kur i numëruan, u dolën plot pesëmbëdhjetë trupa. Mes njerëzve të shtëpisë, kuptohej se ishin dhe ato të pjestarëve të ekuipazhit të avionit. Kishin qenë katër burra. Kur erdhën partizanë konstatuan se aeroplani kishte qenë amerikan me ekuipazh të përzier. Amerikano-anglez. I dalluan nga ca pafta metalike rreth skeletit të qafës. Të katër trupat e ekuipazhit i varrosën mes dy arëve, në cepin e arrës së madhe të Bakove. Të shtëpisë i shpunë tek varrezat. I vunë në varre afër njeri-tjetrit.
Vonë, Gjylja u përmend disi. Hodhi sytë për të parë atë që nxori prej flakëve. Nuk e pa. E mendoi sa kishte ngjarë. Nuk kishte pikë fuqie për të lëshuar zë. Ajo ishte vetë me pjesë të zorrëve jashtë. I treguan se Lutfija kishte qenë me shpirt vetëm për pak orë. Dhe në ato orët e fundit të jetës së saj, vëllain dhe ujë kishte kërkuar. Ishin shuar sytë e saj të shkruar. Bashkë me ëndrrat e martesës. Kë të qante më parë nëna e shkretë! Rrinte krejt e shushatur. Por pas disa momentesh ashtu pa vetëdije bërtiti:
- Djali!
- Është mirë!
- Ku?
- Atje akoma.
- Biri im i mjerë!
- Ti je rëndë, - i folën.
- Rrahmanin…

Ato gjashtë orët kishin qenë orët e tmerrit të Rrahman Bakos. I kishte pikur në shpirt për të atin, sepse ai, atë e kishte Perëndinë e tij. Por e kishte menduar si një perëndi burrërore. Kishte bindjen se i ati, që ishte i zoti të duronte plagët e plumbit, do t`i kishte përballuar burrërisht edhe flakët përvëluese të zjarrit. Në mendjen e fëmijës lëvrinte mendimi i dëgjuar prej të mëdhenjve. “Torturat, vuajtjet dhe dhimbjet janë për burrat!” Ama, vuajtja e tij ishte tej çdo përballimi prej cilitdo burrë. Vuante shumë për gjendjen dhe vuajtjen e të motrës, Lutfijes. Atë e shihte si qenien më të pambrojtur, në një botë që priste vetëm rritjen e tij, si mburoja për të motrën, e përcaktuar nga fati. E kishte paramenduar se ai do të bëhej mburoja e të motrës. Motrat lumturohen kur kanë së paku një vëlla, pasi ai u mbetet mburoja, pas prindërve. Por fati ja pati hequr atë mundësi. Ngjarja ishte pikënisja e tmerrshme e një fati të zi në gjithë jetën, për vetë atë. Shpirti i tij njomëzak, mori goditjen e pariparueshme. I dukej fundi i botës edhe për atë.
Zemra e fëmijës dridhej tek sa shikonte përreth. Sytë nuk i përqendroheshin. Jashtë vullnetit të tij, i lëviznin sa në një pikë në tjetrën. Shikonin pa reflektuar brenda irisit, silueta njerëzish, drurësh, qensh të frikësuar, të cilat së bashku i bëheshin si një grumbull hijesh që përpinin gjithë dritën, ndriçimin, për ta lënë atë në një errësirë pa fund... Vetëm zjarrit ata sy i iknin të tromaksur. I bëheshin si të përcëlluar, nga vetë ideja e të qenit zjarr. Vuante, për të ëmën, që e imagjinonte si po merrte e jepte me vdekjen. Kishte mundur të shihte barkun e saj gati të pjekur. Nga ajo skenë e patën shpurë tej, në cepin e arës së madhe. Nuk e dinte në kishte qarë me ngashërim. Qe strukur atje ku shkonte shpesh, i mërzitej se e qortonin. Ishte një fëmijë që nuk e donte qortimin me fjalën e rëndë. Që aty pat parë atë skenën e varrosjeve të trupave. Dëgjoi se ku pikërisht kishin vendosur, për të shtrirë në dhe` katër trupat e pilotëve. Fiksoi mirë në mëndje vendin... Që të katër, i shtrinë pesë apo gjashtë hapa larg nga njeri-tjetri. Të katër varret i hapën dhe i mbuluan mes hijeve të dy arëve të mëdha. Tamam aty ku shtegu zinte e merrte një rrëpirë të vogël.
“Mu bëjnë dhe varre pa le! Jashtë t’i kishin lënë fare, ata katilë! Ata e patën fajin që dogjën shtëpinë tonë. Pse nuk e kthyen më këtej ata? Do ishin përplasur në degët e arave dhe do ishin djegur ato, jo shtëpia. Nuk e dinin ata, që aty kishte njerëz? Kastile e kanë bërë. Pilotët e dreqit! Pse ai shoku i tyre e uli aeroplanin me flakë mu në mes të arave dhe jo mbi çati shtëpiash? Edhe ai pilot amerikan ishte. Amerikan i mirë! Këta ishin të këqinj. Po gjermanët e poshtër, pse i qëllojnë kur e dinë që do bien mbi shtëpia? Ata janë të këqij fare-fare! Katilë! Mirë thoshte daja: ”Gjermanët janë të pashpirt…”!. Ku kanë shpirt ata që dogjën të gjallë atë gruan në Skrapar. E pse? Se u kishte dhënë bukë partizanëve..! Dhe motrën time, babain, xhaxhallarët, nënën time. ata mi dogjën. Ata, kush tjetër. Po të mos kishin ardhur gjermanët nuk do kishte as aeroplanë amerikanë e anglezë. Nuk do kishin qëlluar as gjermanët e nuk do ishte rrëzuar mbi çatinë tonë asnjë aeroplan. Nuk do të kishte luftë po të mos kishin ardhur fashistët dhe gjermanët. Ata janë shkaktarët që ma shuan shtëpinë… Lufta... Dale, si thoshte babai?! ”Gjermanët dhe fashistët, janë shkaktarët e luftës.” Ata, ata! Të kem një bombë e t’i shuaj fare këta gjermanët mbi Kala!. Të gjithë gjermanët, me ushtarë e oficerë! Edhe amerikanët…! Mi futën në dhe` të gjithë të shtëpisë! Kam mbetur vetëm unë dhe… Nënë!” - i doli me zë. Pastaj sikur u turpërua që thirri. Zu të mendohej. Ku ja kishin shpurë të jatin dhe të gjithë të tjerët. Ai nuk pa gjë. Por e mendoi: “Në varrezat e fshatit ku tjetër?!”, tha me vete. Nuk deshi ta shpinte më tej mendimin, për të vdekurit. Ndenji i strukur aty ku ishte, deri sa e kaiti një gjumë i rëndë. U ngrit nga mezi i natës dhe nuk po e kuptonte ku ishte. Pa disa njerëz rreth një zjarri në avllinë e ish shtëpisë së vet. Iu ngjall tmerri i përjetuar nga zjarri.
- Zjarr…! - dhe sytë vetëtimthi i largoi. Gjetën pakë prehje në errësirë. Ata sy, pas ngjarjes do të mbeteshin në prehje vetëm në errësirë. Pak zjarr kishte parë ajo avlli? Pak panë sytë e njomë të Rrahmanit!
- Po nëna? - përsëriste pa papushim.
- Ke daja, shpirti i vogël, - i foli një grua dhe e ledhatoi me dhembshuri nëne. Djali u ngrit dhe bëri hapa tutje rrugës së njohur për te daja. Shtëpia e tij ishte rrafshuar nga zjarri. Ai zjarr dogji përfundimisht tërë shpresat e Rrahmanit fëmijë. Çfarë e lidhte më me këtë truall të djegur? Dhimbja. Kujtimi që do t’i mbetej plaga e plagëve të pambyllura. Tmerri i një fundi, që e përjetoi kur shpresonte të rritej me dashurinë e prindërve.
“Tani e tutje, gjithë jetën, unë do jem veç një… bonjak…! Jetim unë!”, i foli vetes.
Jetim! Iu kujtua një rast. Një fëmijë që ai e njihte mirë, kishte mbetur pa prindër në moshën tetë vjeçare. I kishin vdekur të dy, nga fërnjyzi. Një sëmundje që kishte marrë shumë jetë njerëzish. Edhe ai vetë i sëmurë kishte qenë, por e kishte përballuar. E pat marrë për tu përkujdesur një kushëri i të jatit. Ata kishin patur katër fëmijët e tyre, por nga që nuk kishte ku të mbështetej i ishin bërë ata strehë. Ali e kishte emrin, por të gjithë i flisnin Ali Bonjaku. Bonjak njeri e bonjak tjetri dhe nga Ali, të gjithë i flisnin Bonjak. Kur Rrahmani pati pyetur nënën pse Aliun e quanin Bonjak, ajo i ishte përgjigjur: ”Eh! Or bir, fati i tij! Mbeti pa njeri. Mbeti jetim. Jetim i thonë kur nuk ka babain. Kur nuk ka as nënën i thonë Bojak, se nuk ka njeri fare. Ku ka fat jetimi, bonjaku.” Se ai emër nuk ishte për ta thirrur, por tregonte se ai djalë ishte jetim… Më keq akoma, ishte bonjak. Bonjaku është i vetëm, i varfër, i dobët, i pambrojtur, pa njeri.
- Bonjak! Kështu do të më thërrasin dhe mua? Vetmia, varfëria! E paskan dhe ato emrin? Ç`emër i keq..! Se jam pa njeri? Më la zjarri pa njeri apo fati? Jo zjarri, por lufta! Lufta me zjarr është. Ata, ata më lanë pa njeri, pa mbrojtje, gjermanët, amerikanët…? Po unë e kam nënën. Ajo... dhe ajo e djegur doli! Do më shpëtojë nëna? O Zot! Mos ma merr nënën! Nëna ime, ku je? - Dhe ia dha vrapit gjithë tmerr...
Shtëpia e dajave ishte plot e përplot. Zakoni e donte që njerëzia të mblidheshin rreth vatrës, ku vakia kishte qenë e rëndë. Por zjarri nuk kishte lënë vatër. Ajo ngjarje kishte zhdukur krejt vatrën me gjithë sa kishte patur brenda. E vetmja mundësi për tu mbledhur pat qenë ajo e babait të nënës. Aty e patën shtrirë dhe të shkretën Gjyle. Iu mblodhën krejt graria dhe ata që kishin pak haber nga mjekimet popullore në raste djegiesh. Gjylja nuk ishte djegur pak. Ajo kishte humbur krejt pjesën e barkut që mbron të brendshmet e njeriut. Kërcinjtë ishin bërë mish i pjekur. Jetonte duke folë pa kuptim.
- Bijë, bija e mirë e nënës.! Lulja e nënës! Do të të bëjë nëna, nuse. Do të nis si ma donte shpirti. Si lule që të kam! - pastaj ngrihej nga kllapia dhe thërriste, - Luftije, ku je moj vajzë? Rrahman o bir, pa eja te nëna jote!
Gratë e shkreta kullonin në të qara kur e shihnin atë nënë gati të marrosur. U therte shpirti. E vuanin, që nëna e kishte shpirtin të coptuar. Habiteshin të gjitha sa i thellë ishte ai shpirt, kur duroi dhe nuk plasi, duke parë e përjetuar tërë atë gjëmë. ”Është i thellë shpirti i nënave. Është pus pa fund dashuria e tyre për evlatët…”, pëshpëritnin njerëzit. Ajo me zorrët jashtë dhe nuk u ndje të rënkonte nga plaga e saj. Vetëm gjendja e të bijës, ashtu siç e pa dhe e nxori nëna, ishte plagë përmbi plagën e saj. E gratë rreth vatrës atë natë thoshin: ”Ku ka të krahasuar dhimbja, me atë që përjeton nëna nga vuajtja e evlatit”.
Rrahmani ndenji një copë herë jashtë, në avlli të gjyshit. Nuk duroi dot brenda. Fjalët e grave atë e copëtonin keqazi. Doli në oborr duke shpërthyer një lumë lotësh. Qetë-qetë, afër tij kishte ardhur Baraku. Iu afrua duke ia ngjitur qafën e vet tek gjuri i djalit. Tundi disa herë bishtin leshtor dhe ngriti kokën, si për ta ngushëlluar djalin. Ishte e vetmja qenie që iu duk shumë e afërt. Disa orë më parë e kishte urryer. I qe dukur shumë i vjetër, me ca lesh murrashë, të pështirë e të varur gjer afër tokës. Mirëpo gjendjes së tij, në vetminë që i dukej se do ta shoqëronte tani e tutje, vetëm Baraku, po i gjendej pranë. Qentë janë qeniet më ngushëlluese gjatë fatkeqësive. ”Flasin” nëpërmjet shikimit. Mjafton të shikojë njeriu një tundje bishti të kafshës dhe t`i duket se kafsha e ka kuptuar hallin e të zotit. Edhe aq e qetëson një shpirt në vuajtje. Djali zgjati dorën dhe i përkëdheli qafën.
- Mbeta dhe unë si ti, o Barak! I vetmuar. Ti e mbylle i vetëm, bonjak. Po qentë janë bonjakë? Janë o posi! Bonjak ke qenë tërë jetën, o Barak! Unë sapo po e filloj. Njerëzit mu dogjën të gjallë. Vetëm nëna… Më shpëtoi, të them? Do Zoti! Por, ato gratë po… Nënën time qajnë ato? Jo vetëm nënën. I qajnë të gjithë. Të gjithë të shtëpisë time. Babin, Lutën tonë, xhaxhallarët, nuset e xhaxhallarëve, fëmijët. Dymbëdhjetë vetë të shtëpisë time. Sa ka për tu qarë tek shtëpia ime.! E sa para bën që qajnë. Çfarë fitoj unë duke qarë gratë? Asgjë. Nxjerr atë mërçin këtu tek gryka, që më duket sikur do të më mbysë të gjallë. Më ngjallet Lutfija, mua, po të qaj akoma? Më ngjallet babai? Babi im! I gjori baba! Me tërë ato plagë, u desh të binte dhe ballona përmbi shtëpi. Ai priste të shërohej që të vente tek shokët. Po shokët e dinë? U po tërë ata që ishin me kapele me yll, shokët e babait do të ishin. Dhe ata që po shikonin copat e aeroplanit, të ballonës që na përvëloi shtëpinë, shokë të Brigadës të babait do të ishin. U shofshin të gjitha ballonat e botës! Qajnë! Qajnë, qajnë dhe do të pushojnë. Kështu e kanë gratë. Qajnë, qajnë dhe ja plasin muhabetit pastaj, tamam sikur të mos ketë ndodhur gjë. Ja dhe këtu ke dajat, muhabet po bëjnë. Nëna ime gjysmë e djegur, ato bëjnë muhabete! Se mos u dhëmb gjë atyre. Më shikojnë sikur duan të më thonë: “Eja bonjak, ulu e pusho! Unë, bonjak? Në mëngjes isha njeriu më i lumtur në botë. Por Perëndia, ja ku më ktheu në… Bonjak! Sa emër i keq! Bonjak për tërë jetën! Obobo nëne! E pse? Nga një aeroplan amerikan! Nga një gjuajtje e gjermanëve dhe na..., hi na e bëri shtëpinë. Na i faroi të gjithë të shtëpisë! Kur s`më zuri dhe mua! E pse do të rroj më unë? Që të jem bonjaku i fshatit? I fshatit? Po pse këtu do rri unë? Ku kam më shtëpi unë! Ku do vete unë tani? Këtu ke daja janë pleq. Kush do të më mbajë mua? Nëna! Ajo po jep shpirt. O nënë, ku do më lësh mua, ku? Pse o Perëndi më le bonjak? Pse? Gjermanët…! Mos mbetë këmbë fashisti e nazisti gjerman! Mos mbetë nam e nishan aeroplani!
Gratë që qajnë, njerëzit, të gjithë se si më ngjajnë. Hem sikur ju vjen keq e hem sikur të duan të më kujtojnë atë emrin. Mu sikur duan të më thonë… se si kam për të mbetur pas kësaj. Fillikat! Si janë njerëzit! Të shikojnë si të gjeti dhe qajnë. Ju vjen keq? Cave po, cave jo! Se atyre që nuk donin ta shikonin me sy babain pse ishte partizan, unë e di që nuk ju vjen keq. Ata mbase dhe gëzohen. Gëzohen? Mbase jo, por shumë keq nuk ju vjen. Për të shojtur flakët erdhën plot. I gjithë fshati! Ishte dhe... vetë Bexheti i Qerimesë! Djall o punë dhe këta ballistët. Hem nuk donin ta shikonin me sy babain pse vate partizan, hem erdhën me vrap për të shuar zjarrin në shtëpi! Dhe Aliu erdhi... dhe Maksuti dhe... Ore të gjithë qenë! Të gjithë... pak erdhën nga të ballit, se gati i gjithë fshati jonë është me… nacionalçlirimtaren. Ata e donin babin tim. Po ç`e do. Nuk e deshi Perëndia. Të gjithë qanin. Tëmën, po edhe ata të Ballit qanin. Gratë. Eh! Gratë ashtu qajnë në vdekje. I kam parë kur venë në varreza. Zënë e qajnë. Duket sikur u dhëmb ai që ka vdekur. Ato qajnë se kujtojnë njerëzit e tyre. Po njerëzit e mi, kush do t’i qajë..?
- Bir, eja brenda, pse rri jashtë!? - i foli gjyshja. - Eja shpirti i vogël se po të kërkon nëneja! Ju tha goja por ty, gjene, nuk të heq prej goje. Ty dhe Lulen e bukur! Mu shkri si qiriri, syri i trandafilit, të vëllait të vetëm, të nënës, të gjyshes që e kisha si filxhan floriri... E bukura e dheut u fut në dhe`, o bir! Nuk e plotësoi dot dëshirën e vajzës. Nuk e pa dot vëllai, nuse me duvak. Duvak`arta e gjyshes! Lutfija si drita, u shti në dhe`! O Perëndi e Madhe! Nuk e mori dot as dheu atë bukuri, o bir! E dogji zjarri! Zjarri i xhehenemit, që i djegtë të gjallë gjithë ata që bëjnë luftërat! Na shtinë në dhe` një shtëpi të tërë. Një sua të gjithin! Shtihesh në dhe’ ai burrë? E mbante dot dheu Luftfijen e gjyshes? Ku e mbante dheu atë bukuri! Për ta shpëtuar nënëzeza u hodh në flakët. Sa u zhurit vetë se atë nuk e shpëtoi dot. Ishte e shkruar, o bir! Nuk i lë Zoti engjëjt të vuajnë. Se nuk vojtën pak prej këtyre xhebrailëve. I merr e i ruan. Lulen tonë e shkriu! Që të mos mbetej për tu tretur në dhet ajo bukuri. Eja, eja o bir se t`i më mbete. Si do bëj unë e shkreta? Ti i vogël dhe unë plakë. Më mbete bonjak o bir, o shpirti i shpirtit tim! - Si i mbaroi ato fjalë që e kishin bërë djalin si mehiti, zgjati dorën ta fërkonte tek flokët. Ai ia shtyu dorën rrëmbimthi dhe bërtiti:
- Nuk vij jo! Nuk jam bonjak, nuk jam bonjak..! - dhe u zhduk tej shtegut në errësirë, i ndjekur me vrap prej Barakut.
- Korba unë, korba! - dhe zuri të shkulte flokët, gjyshja e gjorë.
“Ku ta shpie djalë ziun dhe kë të shikojë. Nënëzeza e tij, Gjyle mavria, mu lut. “Aman mos ma lër djalin të më shikojë kur më ndërron leckat mbi plagët. Le ta mbajë mënd gjirin që i dha sisë! Atë… si atëherë. Tani ai gji është bërë kapne. Nuk është ai i nënës së tij. Le të ruajë në mëndje atë gji, të asaj nëne. Nuk i ndahej atij gjiri edhe kur ia preva. U bë goxha djalë, por atë gji, të nënës së vet nuk e harroi kurrë. E puthte, më përqafonte fort dhe ashtu ma zinte gjumi.” Nuk vazhdoi dot më se e mbytën lotët. Mëmë zeza, që i djeg shpirti më shumë për të birin! Ky sikur ta ketë dëgjuar të ëmën!
- Rrahman, biro eja! - por asnjë përgjigje. Hyri brenda dhe ja dha një kuje që i ngriti të gjithë sa qenë në atë oda. I bëri që të rrëqetheshin. Dhimbja nga humbja e më të dashurit, ndjehet më shumë kur fillojnë dhe duken pasojat. Atë moment gjyshja e parandjeu se ai fëmijë do të kishte vuajtje të mëdha në jetë. Kudo ku ajo hidhte sytë, i dukej se në atë vend, tamam aty, do të duhej të ishte i nipi. Gjyshet vuajnë për nipër e mbesa, shumë e shumë herë më tepër se dhe vet nënat. Kot nuk i kanë quajtur mjalti i mjaltit. Mirëpo ishte një dhimbje e papërshkrueshme për të, sepse mjalti ishte përzier me zeherin... Një zeher që e përjetonte në të gjithë qenien e saj.
Kur gjyshja i thërriste, Rrahmani ishte ulur në një gur në cepin e arës, kundruall dritareve të shtëpisë dhe po qante. Kishte kohë me atë ritual. Si i mbaroheshin lotët mbante vesh se mos dëgjonte ndonjë gjë. Ndonjë fjalë për nënën. E vetmja shpresë, e fundit për të, ishte nëna. Pastaj e zinte një kllapi dhe të gjitha i dukeshin një përsëritje. I zhytur në atë dallgë të tmerrshme gjëme, mëndja e fëmijës si e zgjuar prej një ëndrre niste të kapej pas shpresës. Ishte turbulluese kalimi nga pafajësia fëmijërore tek meditime mallëngjyese...
“Po të kem nënën, do të jem fukara, por jo me… atë emrin,” tha me zërin e brendshëm, që nuk i pushonte. Sa e urrente atë fjalë, që i dukej hem neveritëse hem e frikshme. I qe tiposur se për fatin e tij, ajo fjalë ishte vërtetë neveritëse. Megjithatë edhe kuptimplotë. E keqja mbetet më kuptimplotë se e mira. Shumë herë i drejtohej Perëndisë, me lutjen e një engjëlli të dërmuar dhe të pashpresë.
“Sa e keqe është jeta... - mendonte, - Po kur është kaq e keqe, pse ja na e jep Perëndia…? Nëna ka thënë që jeta është shumë e mirë..! Po të ishte kaq e mirë, pse do të na e merrte Perëndia?”

Fragment nga Romani " Përmbysja e Botës"