Interviste me shkrimtarin Artan Mullaj

Nga Rajmonda Moisiu

1-A keni përjetuar fëmijëri të lumtur? A ka pasur shënja në fëmijërinë tuaj se një ditë do të bëheshit shkrimtar?

Referuar të shkuarës së largët, ashtu si vetë fëmijëria, lumturia përgjithësisht është një perceptim i mjegullt, ndërkohë që vështirë të supozosh se përsiatjet e krijimit, ndjeshmëria, ambicjet apo dilemat e fëmijës që kam qënë unë dhe që shpesh e kujtoj si një krijesë që  ska asnjë lidhje me mua, kanë qënë lumturi apo kurthe për të kundërtën e saj; Në të vërtetë kam qënë një fëmijë i vetmuar, i mbyllur, me një ndjeshmëri të skajshme, prej ku vështirë të dalloj sot kufirin mes nostalgjisë dhe trishtimit, ndërsa, kujtoj se të dyja këto ndjesi perziheshin drejt të panjohurës që ndërtonte makthi i të ardhmes. Nëse ndjeshmëria dhe meditimet si burim emocionesh, mund të quhen paralajmërime të pafajshme të të qënit shkrimtar, po, mund të them se shenja të tilla ka patur. 
 
2-Më jepni tre fakte që lidhen me punën tuaj krijuese dhe frymëzimin për të shkruar. Cili është krijimi tuaj i parë në gjininë e prozës, poezisë apo publicistikës?
 
Që të jenë faktorë, do të thotë se tre moment që thoni, duhet të jenë shkaqe, pasojat e të cilëve kushtëzuan në njëfarë mënyre frymëzimin tek unë dhe krijimin. Dhe shkaqet e krijimit, si një nevojë jo thjesht për t’u shprehur, por si një mënyrë për të shkarkuar ndjeshmërinë  e akumuluar, lidhen me dashurinë.  Tre faktet nuk mund të jenë veç ndjesira të forta, plazmime ekstremisht të frymëzuara nga realitete prej ëndrre…, . Dashuri e fortë për poezine në shfaqjen e adhurimit tim fëminor për Dritëro Agollin dhe Ismail Kadarenë; Dashuri për shkaqet e e pakuptueshme të magjisë së krijimit; Dashuri për femrën. Në adoleshencën e hershme shkruaja tregime e poezi, si shumica e bashkemoshatarëve të mi letrarë, por vepra ime e parë e qëndrueshme dhe kujtimsjellëse është një novelë mister: “Plaka me Zhele”, të cilën e kam shkruar në moshën 20-vjeçare, kur isha student.
 
3-Sapo kini  botuar romanin “Varri i Pagëzimit”. Përpos jehonës që vazhdon të ketë në shtypin e kohës kjo vepër letrare, cila është sfida që ju u përballët ndërsa shkruanit atë?

Misteri. Varri i Pagëzimit është një monument historik që mbart nga thellë shekujve simbolin e dhimbjes. Më shumë se dy shekuj më parë, pagëzimi i mohuar i një foshnje shkaktoi një tragjedi konkuruese mes ngjarjeve të rënda të botës, ndërsa dhimbja kolektive e kohës u trashëgua me përkushtim të plotë nga pasardhësit edhe për shkak të misterit që shoqëroi tragjedinë e rrallë. Duke shkruar këtë histori, duke futur duart në këtë brumë të përzishëm, ngjarja pështjellohej edhe më në natën e vet, në tmerrin e vet, me rrjedhën e pafalshme të kohës, me pasigurinë, me pakuptueshmërinë dhe vështirësinë po aq të dhimbshme sa vetë tragjedia, të shpjegimit të gjërave.  Ishte një betejë e vështirë jo thjesht me vitet, me shekujt, me kohën, por me irealen, mosnjohjen,  misterin, pamundësinë, të vërtetën e frikshme dhe të papërballueshme  që ato fshihnin përjetësisht.

4-Sa e vërtetë është përfaqësimi i përsonazheve realë në rrëfimin tuaj?

Personazhet janë të krijuar dhe organizuar nga unë, sipas llogjikës historike, e cila, për shkaqet e pathëna,  le hapësira ato të nënkuptohen  gjykuar prej pasojave që këto shkaqe kanë sjellë përmes  ngjarjeve të vërteta, kulteve të ngritura realisht dhe fakteve  të dukshme, të njohura dhe pranuara.

5-Romani “Varri i Pagëzimit” është  inspiruar nga ngjarje e vërtetë? Teksa e shkruanit cilat kanë qënë momentet më të vështira për të ndarë me audiencën e lexuesve?A ka ndonjë pjesë që ju dëshironit të mos e shkruanit?

“Varri i Pagëzimit është një varr që ekziston realisht, ashtu si realisht ekziston tragjedia që ai mbart në ditët tona. Rrallë në historinë botërore ka ngjarje të tilla, si historia e këtij varri, që është vetë historia e dhimbjes, e cila trashëgohet besnikërisht  brez pas brezi, pa u zbehur nga koha, duke u përmasuar si një symbol. Varri i Pagëzimit është sot simboli i dhimbjes së thellë. Duke qënë një kurth emocional për shkak të madhështisë, fakti që kjo është një ngjarje e vërtetë, përkundrazi, më ka çliruar nga kompleksi i natyralizimit të mudimshëm dhe të nevojshëm të gjërave. Nuk kam patur vështirësi dhe dilemma gjatë shkrimit, përkundrazi. Si askush tjetër më parë, kisha marrë përsipër të zbuloja një mister mbas më shumë se dy shekujve, që mbështillte një ngjarje të frikshme, që bashkëkohësit e trasmetuan frikshëm brezave pas, bashkë me terrorin e mosnjohjes, për shkak se kurrë nuk u ndriçua e vërteta e saj. Kënaqësi e madhe të synosh të komunikosh me shpirtrat e trazuar të së shkuarës së thellë, për shkak të një sfide intelektuale. Duke e shkruar, vështirësia që sillte mungesa e fakteve, shkrihej me një ngazëllim kënaqësie. A i isha afruar aq të vërtetës sa të ndihesha krenar për punën investigative  prej hetuesi tragjedish që po bëja?  A ishin realisht personazhet e mia afër atyre që shkaktuan tragjedinë dhe jetuan pranë saj?  A kishin hetuar njëlloj hetuesit e moçëm, dhe a kishte vërtet doza hyjnore në sjelljet e klerikëve protagonistë në këtë tragjedi? Nganjëherë ndjej se përkundrazi, duhet të shtoja më shumë meditim professional në kërkimet e mia, por shpesh shqetësohem se ndoshta, duke hyrë thellë e më thellë në mister, mbase e kam tepruar. Lexuesit do ta gjykojnë.

6- Shumë shkrimtarë teksa shkruajnë e përshkruajnë veten si ‘personazh”, ose “subjekt" i tregimit apo romanit. Ju cilës i përkisni? Cila është pjesa më e vështirë për tu shkruar?

Të shkruash është diçka e thjeshtë. Është e thjeshtë, gjykuar kjo si një nevojë shpirtërore për të çliruar shpirtin, apo dëshmuar shkëndija  optimizmi në përpjekjen e gjithkujt për të njohur vetveten. Por të shkruash mirë është tjetër gjë. Është një kënaqësi e vështirë, që shkon drejt një gëzimi të pastër…Ankthi i krijimit që buron nga vetëdija për të qënë një shkrimtar serioz, e bën edhe më të vështirë të shkruarit: e bën të mundimshme, nganjëherë cfilitëse këtë gjë, këtë punë. Zakonisht unë marr brumin nga vetja, skalitjen e krijon vetiu pastaj historia, furia e ngjarjes, komplikacionet që sjell rriti letrar gjatë orëvajtjes për të mposhtur vështirësitë folklorike të të shkruarit, që përmenda më sipër. Gdhëndja e një personazhi nuk është diçka që mund ta kesh nën kontroll, ndërsa ai ndryshon ashtu si ndryshojnë faqe pas faqe planet e veprës. Asnjëherë asnjë personazh, nuk perfundon ai tipi që fantazon në fillim. Mua zakonisht më dalin nga kontrolli, dhe jo rrallë, personazhet e mi, dora dorës, janë më të mirë, më të këqinj, apo mjaft më të ndryshëm nga çdo doja unë, sepse krijimi ka kurthe të paparashikuara, në të cilat shkrimtari bie pa kuptuar. Kurthe identiteti, që mund të supozohen si ndryshime perceptimesh thelbësore, që nuk mund të ndodhin veçse gjatë seancave të krijimit. Kështu që, është si një mjet fluturues pa drejtues brenda; e hedh në hapërsirë, dhe ai fluturon kuturu, pavarësisht nga ai që e ka krijuar, sipas ligjeve të lirisë së punës intelektuale..  Unë asnjëherë nuk guxoj të fshihem mbrapa dikujt që ka tagrin e protagonistit, asnjëherë nuk i bëj zgjedhje që do ti kisha bërë realisht nëse do të gjendesha në vendin apo rolin e dikujt, personalitetin e të cilit e kam krijuar vetë…
 
 
7- Se e vendsoni strukturën e romanit në kapituj të alternuar mes personazheve në fillim dhe  në fund?

Ulem dhe shkruaj cdo ditë herët në mëngjes, deri në mesditë. Nuk bëj plane paraprakisht, nuk ndërtoj struktura, gjithçka funksionon sponatanisht bazuar në sigurinë se krijimi është diçka që nuk varet drejtpërdrejt nga unë, por organizohet në nënqënien time, potencialisht. Gjithçka ndodh magjishëm brenda meje, në këtë interval kohe, gjatë të cilit, tek shkruaj, ndjehem si të jem brenda një tuneli, plot me të papritura, sfida, shkaqe që sjellin pasojat e dëshirave të mira, dhe duke shkruar gjithashtu,, përpiqem të jem gati në përballje me to. Pasi mbaroj, ndihem i raskapitur, kthehem në jetën reale pas një udhëtimi të lumtur nga një botë që është shumë afër asaj që do doja të ishte, por shumë larg kësaj ku jetojmë. Deri në agimin e mëngjesit tjetër, kur filloj të shkruaj sërish, ndihem si një murg ortodoks. Mendoj, deshpërohem, marr pjesë, si gjithë njerëzit e tjerë,gjykoj dhe kërkoj modestisht që mes komunitetit ku jetoj të ketë më shumë ndershmëri dhe drejtësi. Dhe kështu papushim.

8-Personazhet e romanit në përgjithësi  të përballueshëm, me të metat e të mirat e tyre, -disa prej tyre tejet të rëndësishëm. A kini merak se lexuesi a do të mund të pëlqejë protagonistin e romanit, packa se sa i rëndësishëm është?

Nuk e di! Por di që adhuroj shumë heroin tim, ndonëse vetë e kam krijuar: ky është  At Vasili legjendar! Protagonisti i romanit është një krijesë legjendare, si vetë magjia e dhimbjes që rezaton “Varri i Pagëzimit”. Është njeriu që unë e ndërtova përmes dimensioneve të një filozofie të re. Ai nuk është thjesht një hero, apo nuk do të ishte aspak i tillë nëse nuk do të mbartte kohësisht  gjithashtu një mister. Misterin e qënies. Misterin e një ekzistence në këtë hapësirë, ku puna intelektuale, siç e përmenda më sipër, është gëzim i pastër dhe kundërshtia civile, një dilemë. Dilemë për shkallëzimet e pakontrolluara të të kuptuarit të gjërave, ndërsa sillemi si shkëmbime energjie në një hapësirë indiferente ku mungon shkakësia. Heroi i romanit tim, At Vasili, për të cilin sinqerisht jam shumë krenar, sillet si  një ngushëllim planetar për mungesën e përjetshme të përgjigjeve që kërkon përjetësisht, por pa shpresë, njerëzimi.

9-Kam lexuar disa esse-analizë rreth romanit tuaj të fundit “ Varri I Pagëzimit, nga kritikë të ndryshëm, ku mes të tjerave kanë nënvizuar emra të njerëzve të mëdhenj si;Tolstoin, Dostojevskin,  Balzakun, Servantesin Shekspir, Dickens, Heminguej, Fitzegerald apo të letrave shqipe kadare, Agolli, Kosta, Kongoli. Cili nga këta autorë iu ka bërë përshtypje më shumë si njeri dhe shkrimtar në gjininë e romanit?
 
Nëse më kërkoni të pranoj që kam një idhull, ky ekziston, por nuk gjendet në listën që përmendët. Viktor Hygo. Magji dhe madhështi e përjetshme, e papërsëritshme!

10-Kur ju vendosët të shkruani këtë roman, që ka kaq shumë dhimbje, tragjedi e mister. Si ndikon kjo në gjendjen tuaj emocionale teksa ndani ndjenja të përbashkëta me personazhet e tij?
 
Ishte një marëzi. Shumë veprime të personazheve të mi, të pershkuara në vepër, janë bërë realisht nga unë. Besoj se kam tmerruar edhe banorët e fshatit Vithkuq, kur, në katër të mëngjesit, futesha në varezën e vjetër të kishës së Shën Mëhillit, ku realisht ndodhet Varri i Pagëzimit, me eshtrat e katër njerëzve, mes të cilëve edhe të një foshnje. Unë bëja një rol, duke jetuar një ëndër. I pushtuar nga ethet e krijimit, si në një dashuri të re, ndihesha krenar që lëvizja fizikisht në gjurmët e At Vasilit legjendar, heroit të veprës sime. Shkoja në varrezën e vjetër në mesnatë, njëlloj si At Vasili dikur, sepse doja të ndjeja njëlloj si ai 260 vjet më parë, dhe sepse kisha filluar të besoja se vetëm kështu do mund të komunikoja me shpirtrat përjetësisht të trazuar të ngjarjes shekspirjane.Është një eksperiencë që nuk ka lidhje me lumturinë, por me sfidën absolute të saj. Ndihesha më shumë se kaq, i dyzuar, si të kisha udhëtuar në kohë. Makineria e këtij udhëtimi ishte pikërisht ai shkëmb gjigand varri, i gdhendur si kryq, mbi Varrin e Pagëzimit.

11-Si shkrimtar a ndjeni ndonjëherë ankth  apo  pasiguri? Sa jeni në gjendje ta ndani emocionin nga procesi krijues?
 
 Emocioni është kusht i trillit letrar. Pa të nuk mund të rrjedhin mendimet. Që një vepër letrare të ketë harmoninë e nevojshme, dhe me harmoni kam parasysh komunikimin e nevojshëm me lexuesit e ardhshëm, shkrimtari duhet të copëzojë veten e tij në personazhet që ka krijuar. Karakteri i një shkrimtari, në cilësinë krijuese të tij, përcaktohet pikërisht nga ndarja sureale që ai i bën brendësisë së tij në një përpjekje për të mishëruar vetveten pjesë-pjesë tek këta personazhe. Ndërtimi i personazheve është pjesa më e rëndësishme në një vepër se sa moment i ndarjes së emocionit nga procesi i krijimit. Të shkruarit ka ligjësitë e veta që nuk janë njëlloj për të gjithë. E rëndësishme është që kjo ligjësi të përdoret në shërbim të origjinalitetit, çka do të thotë se personazhet që ti ke krijuar duhet të jenë ata që mund të ndihmojnë të njohësh vetveten, sepse ata janë nëndija jote, brendësia..

12- Ju lutem, tregona rreth veprave të tjera letrare  Cili është interesi që kanë ngjallur ato tek lexuesit?
 
Në vitin 1997 unë botova romanin tim te parë, “PA TY’, një histori dashurie e bazuar mbi një ngjarje reale. Si vepër e parë, ky roman pati nje jehonë të pazakontë, që ishte realisht një surprizë në kushtet kur vendi ynë ndodhej në kthetrat e marrëzisë që solli shkatërimin e shtetit, mbas revoltave popullore kundër qeverisë së firmave piramidale. Ky botim nuk tërhoqi vetëm vëmendjen e lexuesve, të cilët për disa muaj rresht e mbajtën atë në krye të shitjeve, por edhe të shkrimtarit Ismail Kadare, i cili në atë kohë më dërgoi një letër vlerësuese. Në vitin 2000 u botuar romani “FUNDI I BOTËS”. Po këtë vit u përkthye dhe u botua në Greqi romani im i parë “PA TY”, i cili u mirëprit dhe u vlerësua mjaft nga kritika vendase edhe atje.  Në vitin 2007 u botua romani im “BOSHLLËKU I MUNGESËS TËNDE”. Dhe tani, “VARRI I PAGËZIMIT”

 14- Ju shkruani publicistikë, jeni edhe analist  në shtypin shqiptar. C’ mund të na thoni për përvojën tuaj publicitike?

Unë jam artist dhe si i tillë, natyrshëm marr pjesë dhe kontriboj në jetën civile të vendit tim. Si e çdo intelektuali tjetër, vetëdija ime është e trazuar nga fataliteteti i një raliteti ku administrata publike sillet si një fermë private e atyre që qeverisin, ndërsa shqiptarët përballen gjithnjë e më shumë me zhgënjimin kolektiv që ju sjell elita e korruptuar e pushtetit. Unë shkruaj, analizoj, konstatoj, komentoj dhe bëj thirje në respekt të misionit që besoj se kam edhe kanë të gjithë ata që nuk janë dakord me mallkimin sistematik që shkakton zgjedhja dhe zgjidhja gabim e njerëzve, situatave dhe realiteteve.

16-C’mund të na thoni për krijimtarinë tuaj në proces apo në të ardhmen?
 
Unë gjithherë  jam duke shkruar diçka!

17- A ka kritikë të mirëfilltë letrare?
 
Ka apo jo kritikë letrare, përgjigjia vjen vetiu nga mjerimi spektakolar i letërsisë tek ne. Botohen shumë vepra, të mira dhe të këqija, por shumë rrallë ndodh të meret dikush seriozisht me ato. Është një katastrovë shpirtërore shpërfillja e rolit që ka vazhdimësia dhe vrazhdësia e kulturës kombëtare tek ne. Media ka rolin e saj në këtë shkatërim të pafalshëm, ndërsa gjithnjë e më rrallë ndesh  në to shkrime kritike, emisione arti apo vlerësime  promovuese për talente të reja dhe për krijimet e tyre, sidoqofshin ato.
 
18- C’është dashuria për ju?
Mes shumë marëzive të tjera që shoqërojnë jetën e njeriut, dashuria është e vetmja që vlen seriozisht dhe potencialisht. Është liria në kuptimin hyjnor të cilësisë së kësaj fjale. Është e vetmja fuqi që arrin të sfidojë përkohshmërinë,  apo ndëshkimin ligjësor të ekzistencës sonë….përjetësisht të pakuptueshme dhe indiferente..

19- A është shtypi i lirë sot?
 
Relativisht po, nëse supozojmë që doza e rrezikut të të qënit kundërshtar i pushtetit është ulur krahasimisht me të shkuarën. Por ky rrezik eventualisht ekziston dhe liria e shtypit është padyshim e cënuar për sa kohë demokracia shqiptare është ekstremisht e brishtë dhe e paqartë. Në Shqipëri, media është shekspirizuar, çka do të thotë se kryesisht ajo ka pushuar së qëni një pushtet i pavarur dhe konkurent i pushtetit politik dhe është shndruar në një bishtnajë servile e tij.

20-Kush iu mbështet shpirtërisht në krijimtarinë tuaj të larmishme letrare dhe publicistikë?
 
Familja ime!  Kauzat e mia!.

21-Cfarë nuk do të falnit  në jetë?
 
Tradhëtinë, në të gjitha kuptimet.

Ju faleminderit!