Intervistë me Loer Kumen

 

 

 

 

 

Dea J Klosi, Klosi News

 

 

 

 

 

 

Klosi News: Ju jeni një autor i ri. Ç’keni botuar deri më sot? A mund të na flisni për kontaktet tuaja të para me Letërsinë, për ndikimet dhe "zakonet" tuaja të të shkruarit ?

 

 

LOER KUME : Kontaktet e mia të para me letërsinë kanë qenë vizuale, diku nga mosha kërthi, kur në dhomën e ndenjies, dhe gjithashtu në  korridorin e errët të shtëpisë së prindërve ngriheshin dy faqe muri me libra. Libra pa fund. Koleksioni i gjyshit dhe babait. Të tërë në shtëpi lexonin si të limaksur. Ç’mund të bëhej tjetër asokohe ? Diku nga mosha 4 ose 5 vjeçare, i mësuar me përralla të lexuara, fillova vetë t’i zgjidhja librat që më lexonin. Edhe pse me njëfarë   çensure prindërore. Isha praktikisht tmerri i shtëpisë. Kushdo që shihej i lirë e pa ndonje punë, detyrohej me çdo lloj forme të më lexonte një libër. Erdhi momenti që nuk kishte më libra të rinj  për atë moshë e detyrimisht u riktheheshin të njëjtave libra. 

 

Kjo gjë  ndodhi dhe më vonë, para viteve ‘90 e gjatë viteve ’90, kur ndërkohë lexoja vete, mbaj mend  çdo libër lexohej mesatarisht 7 – 10 herë. Uri për ushqim e për libra ishte motivi i atyre viteve. 

 

Dhe po të shihni botimet e fillim viteve ‘90, janë botime urgjente, të Freud, Kafka, Camus, etj., etj., me ca formate e fletë kaushash, s’kishte rëndësi, vetëm të kishin njerëzia libra në dorë. 

 

Sidoqoftë, leximi m’u kthye në problem sepse po lija e anashkaloja  gjithçka, vetëm për të lexuar një  libër, qoftë dhe për herë të dhjetë. Prindërit njëherë më blenë për ditëlindje  “Feniksi dhe qilimi fluturues”, pjesën e dytë të sapo dalë të “5 fëmijë dhe xhuxhi i rërës”, dhe i gjeta në diskutim e sipër në duhet të ma jepnin librin apo jo se mos lajthisja fare e s’shkoja në shkollë.

 

Njëherë, babai mbaj mend mori i vendosur të më vinte në  siklet, e më pyeste për kapitujt e “Pipi  çorapegjatës”, dhe zbulova edhe vetë që arrija të mbaja mend përmendësh  ç‘thuhej në  çdo faqe.

 

Truri i fëmijës mendoj sot, është krejt i zbrazur dhe thith çdo gjë në mënyrë të egzagjeruar, ndaj është e vështirë të përqëndrohesh në lexime në moshë të rritur. Ndaj kush jeton intensivisht nuk lexon. Ndaj është shkruar BIBLIOTEKA. 

 

 

 

Kam shkruar poezinë time të parë, më falni, vjershën, rreth 6 vjeç. 

 

Zakoni im i vetëm i të shkruarit ka qënë një dhomë e vetmuar ku mund të rrija brenda me orë. Më pas iu shtuan të shkruarit në copa letre, që shpërndaheshin andej këtej, e me tutje, kur iu rriktheva shkrimit gjatë gjimnazit, sërish shkruaja në copa letre, por në errësirë. Pa asnjë dritë. Shpeshherë të nesërmen duhej hartë për të gjetur fillin e leximit. Disa nga ato shkrime gjimnastike, të moshës së gjimnazit, kanë qënë themeli i tregimeve ose dhe i pjesëvë më të mëdha që jam ndërkohë dukë shkruar. Ndaj i quaj gjimnastikë, sepse janë shkruar në gjimnaz, dhe kanë shërbyer bërthama e skelete për të ndërtuar një trup të shkrimeve të gjata.

 

 

Ndikimet e mia më të mëdha, që nuk u ka sosur jehona brenda meje sot e kësaj dite, kanë qënë mitologjitë. Greke, Egjiptiane, Asiro Babilonase dhe grimca Mitologjie Indiane. Mendoj se kanë një ndikim të madh për të qënë unë ky që jam sot. Idhulli im i fëmijërisë ka qënë Akili në të njëjtën masë, ashtu siç  ka qënë Aleksandri më vonë. Më pas më kanë ndikuar letërsia fantastike për fëmijë, dhe akoma më vonë kur dhe rinisa të shkruaja në adoleshencë, me ndikonte bezdisshëm Kadare. Mbaj mend kur kam lexuar “Kush e solli Doruntinën”, kam pësuar një habi tepër të madhe dhe e kam quajtur me vete novela e parë “noir- triller- horror” shqiptare.

 

Sidoqoftë, me leximet e mëtejshme klasikët u zbehën e u bënë histori e kaluar. Tashmë e shqyejmë trurin me 300 000 km-s me kohën tonë.

 

Shkrimet e mia janë publikuar që herët nëpër tërë periodikët letrarë të mundshëm. Në 2007 hapa blogun tim interaktiv loerkume.blogspot.com, ku kam komunikuar me lexuesin tim në mënyrë të drejtperdrejtë, dhe vetëm në 2011 doli “LUX”, një tufë prozash e ekzaltuar.

 

 

 

Klosi News : Sot, flitet shumë për kritikën letrare shqiptare që, sipas mendimit të përgjithshëm, nuk ekziston. A pajtoheni dhe Ju me këtë mendim? Si e mendoni  rolin e kritikës letrare?

 

 

 

LOER KUME: Heh, kritikë letrare ka. Sigurisht që ka. Por, të ç’niveleve ? Të nivelit mediokër që janë shumë, të nivelit të mesëm që janë më pak, dhe të nivelit exellence që janë pak fare fare, dhe të paprirur fare të bëjnë kritikët, sepse përgjithësisht lexojnë. 

 

Ndërkohë ka dhe lexues. Të të njëjtave nivele. Mediokë, të mesëm dhe ekselente. Këtu mungojnë dy gjëra. Trualli i kritikës, dhe leximi i mirë, nga të tërë. 

 

Trualli i kritikës është i domosdoshëm për të bërë kritikën, kritikë në tavolina kafeje nuk ka. Kritika letrare është që dikush të dojë apo të urrejë publikisht një vepër. Kritika letrare duhet të jetë zbërthimi dhe analizimi, sado i pakët i një vepre.  

 

Kritikën e bëjnë mediokrit. Kritikën duhet ta bëjnë ekselentët. 

 

Ekselent nuk lind, bëhesh nga leximet.Që të lexosh mirë, duhet që kritika të të orientojë  ç’të lexosh. Kritika është pak pa qejf. Dhe ja ku kemi një situatë vicioze nga e cila s’dalim dot veçse me kohë. Më duket se do të duhen 100 vjet.

 

Unë personalisht kam marrë kritika  super të vlefshme nëpër forume nga njerëz të panjohur fare, që me qejfin dhe pasionin  e tyre bënin një zbërthim spektakolar të  çdo fjalie apo fjale. Dhe po nga ata kam mësuar dhe të lexoj më  mirë. Po përmend dy,  “Peshku pa ujë” , dhe “Tiranacalling” . Njëkohësisht dhe vizitorët e blogut tim kanë lënë goxha gjurmë në mua.

 

Sidoqoftë roli i kritikës letrare do jetë i saktë, atëherë kur në truallin e duhur, që mund të jetë në mediat e ndryshme mbi te gjitha televizive, do përballen kritiku dhe shkruesi nën syrin vigjilent të lexuesit të interesuar. Në atë pikë asnjeri s’ka nga të luajë. 

 

 

 

Klosi News : Cilat janë mënyrat tuaja të ndjekjes së Letërsisë Europiane apo dhe asaj botërore : nëpërmjet përkthimeve apo leximit në gjuhën origjinale? Ku e vendosni Ju, në krahasim me këtë letërsi, Letërsinë Shqiptare në përgjithësi dhe atë tuajën në veçanti ?

 

 

LOER KUME: Letërsia e mire është një thashethem i madh. Kalon fjala mes miqsh, lexuesish të zgjuar, merr një libër, e lexon, dëgjon nje emër, e kërkon, fillon orientohesh nëpër letërsi, lexon ndikimet e shkrimtarëve të sapolexuar, ecën përpara, herë pas here kthehesh pas, vlerëson, rivlerëson, kërkon më shumë, më tej, më koherente me ty, nganjëherë  edhe devijon duke pasur impulse vetëshkatërruese në një lexim bastard, e kështu eshtë leximi im.

 

Letërsia shqiptare, hmmm, deri më sot kanë dalë nja, ca, pak autorë të më shokojnë e të kenë targën Al. Dhe ata pak autorë që i kanë rënë tryezës me shkelm s’i kemi të vlerësuar e të përmendur. Sidoqoftë ka ndoca. 

 

Ta mendosh mirë, ne s’dimë të orientohemi as në letërsinë shqiptare, jo më në atë botërore. Punët fillojnë nga brënda shtëpisë tënde. Këtu ka autorë, flas jo të rinj, po me një sërë titujsh, që si përmend askush. Ndërkohë që kanë një risi në të shkruar dhe të lexuar. Kuptohet me sekonda që kanë një botëkuptim plot me dritë. Ja, Kasëm Trebeshina p.sh., më ka lënë pa fjalë në përballjen time të parë me të, Odin Mondvalsen. Vëreni titullin. Ardian Kyçyku, Henrik S. G., Mira Meksi sa për fillim.  Poetë si Frederik Rreshpja, Ndoc Gjetja, Ervin Hatibi për shembull…  e ku di unë sa të tjerë, do më duhet të bëja një listë të madhe. Do më mbetet peng ndonjë pa e përmendur më pas, e di.  Shumica nuk njihen. Pjesa tjetër nuk përmenden. Dhe askush nuk analizohet apo vepra e tij të bëhet i njohur për publikun. Rastësisht më ka rënë shumica e shkrimeve të tyre në dorë, dhe për sa kohë letërsia ngelet rastësi e nuk kthehet në thashethem të dashur, atëherë paçim shëndenë dhe e di që dhe ajo që unë shkruaj, e materializuar ndërkohë te “LUX” e me tutje, do zërë pluhur kioskave, në rastin më të mirë kur ka mbërritur te kioska, se ka dhe raste që mbeten në lagështirën e magazinës.

 

Shkurt, letërsi shqiptare s’ka akoma. Në Shqipëri kemi amulli, nuk kemi kaluar stade letrare që i ka kaluar tërë bota. Ne kemi bërë sforcime. E si pasojë kemi këtë tentativë të rraskapitur si legjionar i vdekur për ujë që quhet letërsi sot. Ka shkrimtarë shqiptarë, po. 

 

E di  ç’më habit më  shumë tani që e mendoj? Mirë shkrimtarët e brenda kufirit që s’kanë pasur mundësi të ecin në koherencë me botën dhe janë mbyllur në hermetizëm idesh nga halli, po ata qindra mijëra shqiptarë të komunitetit jashtë kufijve diktatorialë si nuk mundën vallë të prodhonin një ose dy autorë me vlerë ? Çudi e vertetë ?! P.sh., meqë këto kohë po lexoj Bolano, mund të paralelizojmë Kilin, vërtet kishte diktaturë, por pati të paktën jashtë kufijve (s’e di  ç’bëhej brenda) një Allende, një Bolano e ku di unë. Po ne ? Booh ! Shkrimtarë shqiptarë sa keq ! 

 

Në fillim do zbulojmë, pastaj do klasifikojmë, pastaj do lexojmë, e në fund do shpikim letërsinë e vërtetë shqiptare. Do na duhen të paktën edhe 100 vjet.

 

 

 

Letërsinë time e shoh shumë të ngjashme me letërsinë e Murakami. Për nga mënyra e trajtesave se sa nga tematikat dhe stili. Letërsi pa kufij, shpesh magjike, dhe njëkohësisht pa tendenca të egzagjeruara moderniste e post, letërsi spontane dhe të egër në harlisje. Letërsi ‘si të vijë’. Por mbi të gjitha ‘ku të shkojë më tutje’.

 

 

 

Klosi News : Dihet se një tekst letrar, në fakt, është një ndërtekst. Veprat të dërgojnë  tek njëra-tjetra, shkeljet e syrit ndërmjet shkrimtarëve janë të shpeshta. Po Ju, me cilët autorë ndiheni më afër dhe mundoheni të komunikoni nëpërmjet teksteve tuaja të mirëfillta?

 

 

LOER KUME : Unë kam gjetur përkime të shkrimeve të mia me shkrimtarë të tjerë. Shumica kanë qenë rastësore. Unë i besoj unit kolektiv si një database gjigand jashtëkohor, që në një moment të caktuar, unë dhe autorë të tjerë kemi marrë të njëjtat info. Sidoqoftë përpunimi, sado i ngjashëm që mund të qëllojë, ka brenda shpirtin specifik të gjithësecilit dhe nuk mund të jetë i njëjtë përveç  rasteve kur i ke fut  një « copy paste ».

 

Kam pasur ndikime nga Hemingway, që detyrimisht është një shkollë shkrimi. Jam ndikuar nga mënyra e të konceptuarit të J. H. Borges, dhe nga shprehja e jetës e Kazanxakis. 

 

 

 

Më kanë habitur dhe  çuditur kufijtë e pakufijshëm poetikë të Bataille dhe poezia e Baudellaire, Neruda, Prevert, realizmi magjik i Latino-Amerikanëve si Fuentes, Marques, Amado,  Allende. Arroganca e Bukowski-it, poetika porno-erotike e Miller.

 

Sidoqoftë më shumë janë ata që s’kam lexuar e që më presin aty. Vepra e D.F. Wallace, Havier Marias, Fernando Pesoa, Milan Kundera, Haruki Murakami ende, Thomas Pynchon, Palanhiuk, Updike, Celine e plot të tjerë. Janë aty, në pritje. Dhe s’po më durohet as mua…

 

 

 

Klosi News : Një temë që rikthehet shpesh në mjedisin letrar shqiptar, është dhe ajo e « Çmimeve Letrare ».Ç’mund të na thoni këtu ? A mendoni Ju se përzierja e politikës së ngushtë partiake në Letërsi është një fatalitet nga i cili s’po dimë si të dalim ?

 

 

LOER KUME : Politika e ngushtë partiake është një fatalitet edhe për lëngun brënda membranave të qelizave tona. Përveç kësaj, çmimet letrare të ne janë qesharake në rastin më të mirë, e në ditën e tyre të keqe të bëjnë të vjellësh. Çmimet letrare janë tmerrësisht të manipulueshme nga politika sepse në fakt ne jetojmë akoma sot në gjendje diktature. Dhe  çdo regjim që merr stafetën ka shkrimtarët e tij që edhe kur s’bëjnë lavazhin e mendjes së popullit, bëjnë të paktën rrahjen e shpatullave të pushtetit. 

 

Çmimet letrare si ide më vete janë gjëja më normale në këtë dynja. Ne nuk do shpëtojmë nga estabilishmenti, sepse është pjesë e jetës, është mosha madhore në  çdo fushë, është ai brez që zotëron e gjithmonë të rinjtë kanë tendence ta urrejnë, luftojnë dhe rrëzojnë e më pas ta bëjnë themel të rrugës së tyre, deri në shndërrimin e vetë atyre në estabilishment. Është cikël jetik. Kështu dhe në Letërsi, por ama duhet të shpëtojmë nga neveritshmëria e zyrtarizmave e  çmimeve të përçudnuara krejtësisht shtetërore. Dhe këtë gjë e bën vetëm kritika. E cila është mediokre. Sepse jomediokrit kanë punët e tyre. Mediokrit kanë punët e të tjerëve. Që sjell që aparati shtëtëror zë vendin e kritikës. Që sjell që situata është prapë vicioze e do na duhet të bëjmë një intervistë të përsëritur me këtë argument pas 100 vjetësh neveri.

 

 

 

Klosi News : Tani, edhe një pyetje  mbi Gjuhën Shqipe. Zhurmat e sotme mbi standartin, dialektet, klanet apo komisionet, kanë krijuar një rrëmujë të vërtetë në mjedisin tonë letrar. Mendimi apo  rrugëzgjidhja juaj ?

 

LOER KUME : Në idenë e letërsisë « si ti vijë » e « ku të shkojë » , gjuha ime është krejtësisht spontane. Ruhem nga përdorimi i plotë i të folurit dialektor karakterial që më duket diçka e dalë boje. Më kanë kritikuar për të përdorurit pa takt të vulgarizmave.  

 

Unë ama përpiqem që personazhet të jenë sa më reale dhe të tillë i bën gjuha specifike që mjafton dhe pak fjalë që të arrihet. Nuk jam aspak kundër dialektizmave, fjalëve të huaja si duket dhe më sipër gjatë intervistës, dhe as kundër fjalëve me origjinë turke e greke. Dhe mbi të gjitha, i fjalëve të ashtuquajtura  ‘të ndyra’ në shkrime. Çdo gjë që egziston shkruhet. S’ka numra në këtë pikë. Ndryshe do bëjmë hipokrizi. Sigurisht me njëfarë takti i cili e kthen vulgaren në të bukur, ndaj është letërsi në fund të fundit. Letërsia është si një pluhur zanash që përhapet dhe infiltron kudo për të bërë magjinë e saj, dhe mekanizmat e përhapjes së saj nuk kanë rëndësi, rëndësi ka qëllimi final, fluturimi, ndaj gjuha si mekanizëm do marrë formën e pluhurit për të realizuar fluturimin. Nëse një vajze të vogël i vjen të thotë “është cool të ndryshosh rregullat primare”, atëherë këtë e bëj kolonë zanore të një tregimi të tërë, e s’pyes fare për akademizma të mjera. Gjuha është e lirë. Liria është gjithçka. Por egzagjerimi është sidoqoftë shenjë demence.

 

 

Klosi News: Dhe së fundi, çfarë do të dëshironit t'ju përcillnit lexuesve dhe dashamirësve tuaj?

 

 

LOER KUME : Gjithkush që lexon këtë intervistë duhet të sjellë pranë vëmendjes diçka. Letërsia është shtyllë e rëndësishme e një  kombi. Pa letërsi nuk ka komb. Ndaj atdhetarët e flaktë që po digjen nga atdhedashuria, në fillim të lexojnë 5 libra më shumë që te bëhen njerëz më të mirë për vendin e tyre. Letërsia shqiptare nuk egziston mirëfilli. Ka shkrimtarë pika referimi ama. Le të nisim të bashkojmë  këto pika referimi për të krijuar një hartë letrare, e cila do pasurojë shpirtrat e shqiptarëve e mbase dhe më tutje, duke i bërë njerëz më të mirë e më të denjë. Duke u zhvilluar fantazinë, e cila do vihet në punë me një fije dhembshurie e ndjenje të së bukurës që ta jep vetëm letërsia. Ndaj lexime sa më të mira e të mbara, e thashethemi i dashur letrar mbizotroftë në veshët e neuronet tona! 

 

 

Klosi News: Ju falemnderit !

 

 

LOER KUME: Ju faleminderit ju që më dhatë mundësinë të shprehesha me shkrim ashtu si di të bëj më mirë, e mirë u takofshim në libra ose në rrugë!