Kënga e skifterit

Maksim Gorki

 
Detin e madh pa fund e pa anë e zuri gjumi. Pranë bregut ai psherëtin mengadalë: larg duket, pa lëvizje i larë në dritën mavi të hënës. I butë si kadife, lëvizje, i larë me argjend, është shkrirë atje me qiellin e kaltër të Jugut edhe po fle thellë, duke pasqyruar pëlhurën e hollë të reve të bardha, si pupla, që nuk lëvizin dhe nuk fshehin qëndismat e arta të yjeve, Duket sikur qielli po ulet poshtë e më poshtë mbi det; sikur do të kuptojë ç’pëshpëritin valët e palodhura, që hiqen zvarrë përgjumshëm te bregu.
 Malet e veshura me drurë, të kërrusura në mënyrë të shëmtuar nga veriperëndimi, i kanë ngritur përpjetë me vrull majat e tyre në shkretëtirën e kaltër që shtrihet përmbi to: profili i tyre i rreptë, i mbështjellë në errësirën e ngrohtë dhe përkëdhelëse të natës Jugore, është rrumbulluar.
 Malet janë kredhur në mendime të rënda. Mbi, valët e gjelbra, të kalisura, kanë rënë syresh hije të zeza, që i mbështjellin, sikur duan të qëndrojnë të vetmen lëvizje, të mbytin përpjekjen e palodhur të ujit dhe psherëtimat e shkumës, çdo zë që prish heshtjen e fshehtë, që është përhapur rreth e rrotull bashkë me argjendin mavi të rrezeve të hënës, që rri fshehur akoma prapa maleve.
- A - alla-ah-a-akbar!... - psherëtin mengadalë Nadir Rrahim-Oglliu, një çoban i vjetër i Krimesë. Është i gjatë, i thinjur, i nxirë nga dielli i Jugut, është një plak i thatë dhe i mençur.
Unë dhe ai rrimë shtrirë në rërë, pranë një shkëmbi të madh, të shkëputur nga mëma e tij, nga mali, një shkëmb, ky, i mbuluar me hije, me lëmyshk, një shkëmb i trishtuar, i ngrysur. Në atë brinjë të shkëmbit, që është kthyer nga deti, valët kanë hedhur leshterikë dhe drethkëza, dhe, i veshur kështu, ai duket si i varur mbi rripin e ngushtë të rërës, që ndan detin nga malet. Flaka e zjarrit që kemi ndezur, ndriçon nga ana që është kthyer kundrejt malit; ajo dridhet, dhe nëpër shkëmbin e moçëm, që është prerë si me thikë nga një rrjetë plasash të thella, lëvizin hijet.
Unë e Rahimi, po ziejmë një supë me peshk, që sapo e kemi zënë, dhe që të dy jemi në një gjendje, kur çdo gjë të duket fantastike, e frymëzuar dhe të bën të futesh thellë në veten tënde, kur shpirtin e ke kaq të pastër, të lehtë, saqë nuk ke tjetër dëshirë veçse të mendosh.
Deti i përkëdhelet bregut dhe valët lëshojnë një zë kaq të ëmbël, sa na duket sikur po na luten të vijnë e të ngrohen pranë zjarrit. Nganjëherë në harmoninë e përgjithshme të lëvizjes së ujit dëgjohet një notë më e lartë dhe çamarroke, është një valë më trime nga shoqet, që na vjen fare afër.
Rahimi është shtrirë përmbys mbi rërë, me kryet nga deti. I mbështetur në bërryla, me duart në kokë i zhytur në mendime, ai po shikon larg në hapësirën e turbullt. Shapka prej lëkure dashi i ka rënë prapa, mbi zverk, dhe era e detit i freskon ballin e lartë plot me rrudha të vogla. Ai filozofon, pa çarë kokën në e dëgjoj unë apo jo, sikur flet me detin:
- Ai që i beson zotit, shkon në xhenet. Po ai që nuk është në rrugën e zotit e të profetit? Ai, ndoshta, është këtu, në këtë shkumë... Dhe ato njolla të argjëndta mbi ujë, ndoshta, janë ai... ku ta dish.

Deti i errët, i madh e i gjerë, po zbardh; aty-këtu duken vetëtimat e zbehta të hënës. Ajo ka dalë që prapa maleve dhe tani po derdh dritën e saj përmbi detin, që i del përpara duke psherëtirë, përmbi bregun dhe përmbi shkëmbin, ku jemi shtrirë unë e Rahimi.
- Rahim!... Më trego një përrallë, - i lutem unë
plakut.
- Pse? - pyeti Rahimi, pa kthyer kokën.
- Kot! Më pëlqejnë përrallat e tua.
- T'i kam treguar të gjitha... Nuk di të tjera...
Ai do që t'i lutem. Edhe unë i lutem.
- A do të të them një këngë? - Bindet më në fund Rahimi.
Unë dua ta dëgjoj këngën e vjetër, dhe ai nis e tregon me një mënyrë të përvajshme, duke u munduar që të mbajë melodinë karakteristike të këngës.
«Në male sipër u ngjit bullari, atje një shpellë të lagët gjeti, u mblodh kular ky, shikonte detin.
Në qiell sipër shkëlqente dielli dhe malet shfrynin me afsh prej zhegu drejt kupës qiellit; përposh te deti, mbi shkëmb e gurë, kërcisnin valët...
Nga fundi i shpellës, në stere e cërka, një përrua turrej me vrull nga deti, duke buçitur...
Në shkumë i tëri, i fortë, i thinjur ky çante malin, në det ky derdhej me ulërimë.
Po ja te shpella, ku ish bullari, nga qielli i lartë ra një Skifter, me kraharorin të copëtuar, me gjak në pupla...
 Aty me klithmë përdhe ra shpesa, përpoqi trupin mbi shkëmbin e fortë, nga zemërimi duke gulçuar...
U tremb bullari, u hoq ky prapa duke u zvarritur, po shpejt e pa: Skifteri jetën e kish të shkurtër.
I vajti atëherë Skifterit pranë, i pëshpëriti në sy bullari:
- Po vdes, si duket!
 - Po vdes! - tha shpesa me psherëtimë. - Me gaz kam rrojtur!... I lumtur qeshë!... Si trim luftova!... Kam parë unë qiellin... Kaq afër kurrë ti s'do ta shohësh...
Ah, ti i mjeri!
 - E ç'është qielli? Një vend i zbrazët... Atje lart unë si të zvarritem? Këtu jam mirë... Këtu dhe ngrohtë, dhe lagështirë.
 Kështu bullari i tha Skifterit, shpesës së lirë, edhe me vete u tall e qeshi me marrëzitë e asaj shpese.
Dhe po mendohej: «U hiqke zvarrë o fluturake, fundi po dihet: baltë dhe pluhur do bëhen gjithë..."
Po shpesa trime përpoqi krahët, u ngrit një çikë dhe sytë hodhi në shpellë rrotull.
Në shkëmb të murrmë pikonte uji, edhe në shpellë në errësirë, nga vapë e madhe, nga erë e qelbur të zihej fryma.
Dhe klithi zogu me mall e dhembje, duke përmbledhur të gjitha forcat:
- Ah, sikur prapë në qiell të hipja!... Armikun unë... në kraharuar... do ta shtrëngoja... këtu te plagët... edhe me gjakun tim do ta mbytja... Oh, gaz i luftës...
Dhe u mendua kështu bullari: «Si duket jeta e bukur shumë në qiell do të jetë, që kurse ai kaq rrënkuaka!...»
Dhe shpesës së lirë i tha bullari: “Ti shtyhu pak te buzë e shkëmbit dhe hidhu poshtë. Përpjetë ndoshta të ngrejnë krahët dhe rron i lumtur një copë herë në botën tënde.»
U drodh Skifteri, lëshoi një britmë dhe shkoi te buza, duke u zvarritur me thonj mbi shkëmb.
Aty sa doli, ky hapi krahët, pa mori frymë sa mundi zogu dhe syshkëndijë u hodh nga buza.
 Dhe ra Skifteri si gur dhe vete nëpër shkëmbinjtë duke u përpjekur, krahët e fortë duke plagosur, pendët e murrme duke këputur në rrokullimë.
Pa e rrëmbeu valë e përroit, gjakun ia lau, me shkumë e veshi, në det me forcë e flaku shpesën.
Me vaj trishtimi në det te shkëmbi buçitnin valët... dhe trupi i shpesës u zhduk e humbi në hapësirë.

* * *

 Atje në shpellë kular bullari thellë u mendua: e preku vdekja e atij Skifteri, pasioni i zogut për qiellin e preku.
Dhe sytë i nguli ky lart në qiell, atje ku ëndrra na qesh me dhele.
- Ç'ka parë vallë Skifteri i vdekur në shkretëtirën pa fund, pa anë? Ata që vdesin, si ky, pse vallë na prekin shpirtin me dufin e zjarrtë për fluturime? Atje ç'zbulojnë? Edhe për mua këto mistere mund të zbulohen, sikur të ngrihem në qiell dhe unë një copë herë.
Si tha, ky bëri. U mblodh rreth vetes, u hodh në erë, si disk i hollë në qiell ndriti.
Ky është pjellë që të zvarritet, nuk fluturuaka! Këtë bullari e kish harruar dhe ra mbi gurë, po gjë s'e gjeti, qeshi me vete...
«Ja ç'qenka gazi i fluturimit! Të rënët qenka!...
Çudi me zogjtë! S'e njohin tokën, aty mërziten dhe lart nga qielli i kanë sytë, kërkojnë jetë në shkretëtirën e përvëluar. E ç'ka në qiell? Një vend i zbrazët, ka shumë dritë, po s'ka ushqime, nuk ka mbështetje për trupin e gjallë. Ç'u duhen mburrjet? Ç'u duhen profkat? Apo të fshehin me to dëshirat - kllapi të tyre? Të zotë s'janë për punë jete! Ah, zogjtë e mjerë!... Po më me fjalë nuk rrehem unë! I di të gjitha! E pashë unë qiellin... Aty u ngrita dhe fluturova, të gjithë e mata dhe pashë ç'është të rënët unë, po nuk u vrava; në veten time tani besimi m'u rrit më shumë. Ata që s'dinë ta duan tokën, le të ushqehen me përralla e ëndrra. E njoha unë tani të drejtën, dhe s'më prek më kushtrimi i tyre.
E dheut pjellë, me dhé rroj unë.»
 Pastaj te shkëmbi u mblodh me mburrje kular bullari.
Shkëlqente deti dhe rrihnin bregun tërbuar valët. Në ulërimën-gjëmim të detit buçiste kënga e shpesës trime, gjëmonin rreptë shkëmbinjtë e bregut, gjëmonte qielli:
- Lavdi heronjve, që çajnë qiellin!
Në sulm të çmendur - sekret i jetës! O shpesë trime! Në qiell armiqtë duke sulmuar, ti gjakun derdhe. Paçka se vdiqe! Do vijë dita, kur, si shkëndijë, çdo pikë gjaku që ti dhurove, do të pëlcasë në errësirë, do ndezë zemrat bujare, trime, do të buçasë: liri dhe dritë!
Paçka se vdiqe!... Në këngë trimash do rrosh përjetë, do bëhesh shembull kushtrimi të gjallë, lirie, drite!
Lavdi heronjve që çajnë qiellin!”
 
Larg hesht deti prej opali, valët përpiqen mbi rërë duke kënduar: hesht edhe unë duke shikuar larg në det. Mbi ujë, prej rrezeve të hënës, shquhen gjithnjë më tepër njolla të argjëndta... kusia jonë zien mengadalë.
Një valë lozonjare del në breg dhe me një zhurmë provokuese i afrohet Rahimit mu te kryet.
- Ku vete?... Hiqu këtej! - ia bën me dorë Rahimi, dhe vala, e bindur, kthehet përsëri në det.
Mënyra se si Rahimi u flet valëve, nuk më bën të qesh aspak dhe nuk më tremb. Çudi! Çdo gjë rrotull të shikon si një gjë e gjallë me ëmbëlsi dhe me përkëdhelje. Deti është i qetë e i madhërishëm dhe njeriu ndien se në frymën e freskët, që ai u lëshon maleve, të vakëta ende nga afshi i ditës, është fshehur një forcë e fuqishme dhe e përmbajtur. Në kaltërsinë e errët të qiellit është shkruar me qëndismat e arta të yjeve një gjë e madhe, solemne, që të magjeps shpirtin, të turbullon mendjen me pritjen e ëmbël të një zgjimi.
Çdo gjë dremit, por duket sikur për një sekondë do të zgjohet dhe do të këndojë në një harmoni tingujsh të ëmbël. Këta tinguj do të tregojnë të fshehtën e jetës, do t’ia shpjegojnë mendjes, pastaj do ta shuajnë si një zjarr fantastik, dhe do ta marrin shpirtin me vete lart, në kaltërsinë e errët të greminës-qiell, ku do t’i dalin përpara qëndismat fërfëlluese të yjeve me muzikën e çuditshme të atij zgjimi.

Shqipëroi: Misto Treska