* * *

Nga Agim Hamiti

Megjithëse i divorcuar, Shpresimi nuk e shqiste nga mendja familjen e tij. Dhe jo vetëm vajzën. Vitet e bashkëjetesës me Pranverën mbeteshin pranvera e jetës së tij. Ndarja fizike dhe zyrtare ia zbehnin praninë e ish-nuses në shpirt, por nuk e zhduknin dot. E me se mund t’i zëvendësonte ai kujtimet e ëmbla të familjes së re e të gëzuar? Matanë tyre shfaqej me gjithë ftohtësinë e saj ngjethëse adoleshenca prej jetimi e traumatizuar nga humbja dramatike e prindërve dhe një fëmijëri e mjerë. Meqenëse fati ndëshkues kishte dashur të bënte armëpushim në luftë kundër tij vetëm gjatë viteve të bashkëjetesës me Pranverën, ai e ruante në kujtesë këtë fragment kohe si të vetmin ngushëllim të jetës. Edhe atëherë fati nuk e kishte lënë pa ngacmuar. Lindja problematike e vajzës dhe pamundësia e nuses për të lindur fëmijë të tjerë tregonin se

fatkeqësia priste pas derës. Fati i kishte dhuruar vetëm shuplaka Shpresimit dhe ky ledhatim i përkohshëm shërbente për t’i treguar sesa larg lumturisë kishte rrjedhur jeta e tij. Ai kishte dëgjuar një ditë në Spaç se kujtimi i lumturisë në kohë të vështirë është dhimbje.

«Jo, s’është ashtu», kishte thënë me vete Shpresimi. «Edhe kujtimi i lumturisë është një lumturi e vogël, se tregon që dikur ke jetuar; pra, nuk e ke marrë mundimin të lindësh kot. Në tunelin e errët të së kaluarës sime unë shikoj të ndriçojnë vetëm vitet e jetës familjare. Pa dëshirën për të shijuar përsëri diçka të përafërt, pse do të më interesonte e ardhmja?»

Natyrisht, Manushaqja mbetej premtimi më i madh i të ardhmes për të. Vajza ishte gjaku i tij dhe misteri i gjakut do të ngrinte krye një ditë tek ajo krijesë e pafajshme për të njohur babanë e saj. Ky do të ishte një çast premtues për Shpresimin, fillimi i një ringjalljeje shpirtërore.

Mjerisht edhe kësaj të ardhmeje ai i kishte futur shkopinj në rrota me duart e tij. Fati mëkatar e kishte nxitur të pranonte se donte të arratisej, pa menduar për kë linte pas krahëve. Nga dëshira e madhe për të mos ta humbur përkohësisht familjen, rrezikonte ta humbiste përgjithmonë. Ai ua kishte dhënë kazmën me dorën e tij atyre që donin t’i nxirrnin themelet e shtëpisë. Dhe ata po e bënin atë me pasion.

Shpresimi kishte lexuar një ditë në bllokun e fjalëve të urta të Servetit:

Epshi më i madh i njeriut qëndron në ndjesinë se është duke bërë keq.

A nuk ishte dehja prej keqbërjes që ndërsente gjithmonë e më tepër Nihatin e Petritin kundër familjes së tij? Duke shfrytëzuar përkushtimin prej nëne të Pranverës për të ardhmen e vajzës së saj, ata e përdornin atë si një instrument të së keqes në duart e tyre.

«Qëllimi i Pranverës për të siguruar të ardhmen e vajzës është i lartë, por mënyra sesi synon ta arrijë ajo këtë është e ulët», mendonte Shpresimi.

Po Manushaqen vetë a do ta linin të qetë çifti i ujqërve që i ishte vërsulur familjes së tij? Kjo ide i ngjethi mishtë. Arsyetimi i Hyrjetit se gjersa Pranvera nuk lind më fëmijë, Rasimi nuk do të ketë përzierje gjaku me të, ishte i saktë dhe pasojat të qarta.

Shpresimit, këtij njeriu thellësisht të prirë për t’i dashur njerëzit dhe që nuk e kishte njohur urrejtjen, iu përflakën sytë tek imagjinoi portretet e Nihatit dhe të Petritit. Fara e urrejtjes kishte rënë në tokë të virgjër.

*

Hyrjeti e kuptoi dhimbjen që i shkaktoi Shpresimit me lajmet shqetësuese, por ky nuk ishte faji i tij. Ai nuk mund ta gënjente për ç’kishte ndodhur me familjen pas arrestimit të Shpresimit. Ky do të ishte një akt i ulët, të cilin vetë Shpresimi nuk do t’ia falte me të drejtë në të ardhmen. Goditjet e fatit nuk fshihen dot, pasi janë pasojat që i denoncojnë.

Urrejtja, si ndjenjë e egër e shpirtit njerëzor, hedh shtat shpejt, si gjithçka e egër. Ndërsa po i shtoheshin për çdo muaj thinjat e rrudhat, hija e trishtimit në

fytyrën e Shpresimit po zëvendësohej prej ashpërsisë së urrejtjes. Koha po e bindte se jetonte në një botë cinike, ku i drejti është lodër në duart e fatit, ndërsa vetë fati lodër në duart e të padrejtit.

Një numër i madh të burgosurish ishin afruar tek fundi i shkallëve, ndërsa në krye të tyre përgjegjësi i postës po u shpërndante letrat dhe kartolinat. Ishte pragu i vitit të ri 1978. Me turmën edhe Shpresimi.

— Më fal, por doja të të pyesja nëse rri rastësisht këtu, apo pret letër a kartolinë prej ndokujt?

Ishte Hyrjeti që ia bëri këtë pyetje të sinqertë.

— Është i pesti fund viti që edhe unë përzihem me turmën, në pritje të një kartoline. Ish-mësuesi im i historisë, me të cilin kam qenë përkohësisht edhe bashkëvuajtës këtu, nuk ka harruar asnjë herë të më urojë vitin e ri, qysh kur është liruar prej burgut. Ai e njeh shumë mirë gjendjen time dhe e di që kartolina e tij bëhet shkak të më lexohet edhe mua emri me zë të lartë një herë në vit.

— Kush ka pasur plagë i njeh mirë dhimbjet, ka thënë një i ditur.

— Ashtu është. Veçanërisht kartolina e tij e parë më gëzoi pa masë. Prej saj mora vesh se ai ishte liruar dhe për herë të parë m’u përmend emri në korrespondencën e kampit. Mezi shkova për ta marrë, nga frika se mos ishte ndonjë lapsus i atij që lexonte emrat dhe pësoja zhgënjim. Dy herë më ka dërguar dhe pako, megjithëse rraskapitet nga puna në bujqësi e vuan prej shëndetit.

U lexua emri i Shpresimit. Ky u afrua të merrte kartolinën. Ndryshe nga herët e tjera, ajo ishte në zarf. Veç kartolinës, ai gjeti dhe një letër brenda. Nga pas kartolinës, një urim i thjeshtë: Edhe një herë gëzuar.

Shpalosi letrën dhe u përqendrua në leximin e saj.

I dashur Shpresim,

Të uroj shëndet e fat! Sidomos këtë të dytin, që të ka munguar shumë. Duke e ditur sa i rënduar je nga hallet e tua, nuk kam dashur të të shqetësoja me të miat. Por, ja, ku erdhi një çast që nuk mund të hesht dot më tej, se ti je tashmë miku im i vetëm. Miqësia kthehet në një formalitet pa vlerë, në qoftë se nuk bëhemi shpirtërisht pjesëtarë të halleve të njëri-tjetrit.

Kur të shpjegoja dikur historinë, ti, megjithëse nxënës i zellshëm, nuk arrije dot ta kuptoje, përse udhët e njerëzimit ishin plot të shtëna e gjakderdhje. Tani e ke më të lehtë për ta kuptuar, pse jeta ka shumë më tepër psherëtima se thirrje gëzimi. Ne jemi pjesë anonime e historisë së dhimbshme njerëzore dhe zëri ynë i mekur humbet në korin e saj të përvajshëm. Ty këtë po ta mëson përditë jeta, shumë më qartë nga sa jam përpjekur të ta shpjegoja unë dikur.

Të kisha thënë se, pas rënies sime në burg, bashkëshortja më kishte divorcuar, për të ruajtur vendin e saj të punës, si mësuese. Nëna më bënte të ditur se ajo vazhdonte të interesohej për të, megjithëse jetonte në shtëpinë e të atit bashkë me dy vajzat. Në të vërtet kjo nuk kishte zgjatur shumë. Për të mos më dëshpëruar, nëna nuk më kishte thënë se ajo ishte rimartuar dy vjet pas burgosjes sime. Nëna kishte sakrifikuar shumë të mbante veten e saj dhe mua, megjithëse vuante nga mëlçia e tëmthi. Kur u lirova nga burgu, e gjeta të sëmurë. Gëzimi për ribashkimin tonë dhe interesimi im i vazhdueshëm bënë të mundur të jetonim bashkë deri në ditët e para të shtatorit të këtij viti. Ato ditë të trishtuara për mua, gjendja e saj shëndetësore u rëndua së tepërmi nga një infeksion i tëmthit, si pasojë e të cilit ndërroi jetë më 10 shtator. Kam mbetur fillikat, si ti.

Siç e shikon, miku im, pak ndryshim kanë aktualisht fatet e të dyve. Ti pret të dalësh një ditë prej burgut, unë pres të rrjedhin dhe ditët që më kanë mbetur.

Edhe një herë të uroj shëndet dhe lirim të shpejtë. Përqafime, Serveti.

Shpresimi e ripalosi letrën, duke tundur kokën i pezmatuar.

— Pse u mërzite, çfarë të shkruan? u interesua Hyrjeti.

— Gruaja e ka divorcuar, nëna i ka vdekur, vetë vuan nga shëndeti. Gjallë e keq. Fati i keq i do shumë njerëzit e mirë. Këtë letër nuk do të ma jepnin, po ta kishte lexuar kartelisti. Mirëpo para vitit të ri, korrespondenca është e mbingarkuar dhe vetëm sa i hapin letrat, nuk arrijnë t’i lexojnë të gjitha.

*

Shpresimi nuk linte rast pa shfrytëzuar për të shkuar tek varri i Shkëlzenit, të paktën një herë në muaj. Ai u gëzohej mollëve e trëndafilave të egër, të cilët kishin marrë zhvillim të mbarë. Në pranverë, gjatë lulëzimit të tyre, Shpresimi ndiente kënaqësi, kur i shikonte të përkundeshin mbi varrin e djaloshit kosovar.

«Tani Shkëlzeni ka truprojën e tij», buzëqeshte Shpresimi. «Katër ushtarë të egër, të cilët nuk dinë të tradhtojnë. Ata do ta zbukurojnë e do ta ruajnë përherë nga harresa varrin e tij.»

Më 15 nëntor 1978 ai kishte vendosur të shkonte patjetër atje. Ishte dhjetëvjetori i vrasjes së piktorit të ri dhe Shpresimit nuk i rrihej pa e përkujtuar këtë ngjarje të dhimbshme, duke qëndruar një minutë në heshtje ndanë varrit të djaloshit kosovar.

Ishte një ditë e kthjellët dhe e ftohtë. Ai kishte punuar i sforcuar, për të mos ta kërkuar kush gjatë minutave që do të mungonte. Orët po kalonin dhe atij nuk po i krijohej mundësia të shkëputej nga fronti i punës pa rënë në sy. Për ters, edhe policët atë ditë nuk kishin qëndruar më shumë se dy orë brenda në minierë dhe rrinin në diell, në një strehë ku nuk i kapte era. Shpresimi i bënte sytë katër, por për asnjë çast nuk e shikonte veten jashtë kontrollit të tyre.

Arriti fundi i tetorëshit dhe, ndërsa turni i dytë po përgatitej të hynte në minierë, të burgosurit e turnit të parë po laheshin e vishnin rrobat e kampit. Policët e të dy turneve po bisedonin mes tyre me zë të lartë e duke qeshur,

zakon i njerëzve dritëshkurtër e të vetëkënaqur. Shpresimin nuk po e mbante vendi; gati po i rridhnin lot prej dëshpërimit. Po të mos shkonte atë ditë tek varri i Shkëlzenit, çdo vizitë që mund të bënte atje më vonë i dukej formalitet pa vlerë.

Me hap të ngadalshëm shkoi nga ana tjetër e godinës së transformatorëve, në rrëzë të së cilës ishin grumbulluar policët. Këta, duke biseduar, u nisën për tek dhoma e tyre. Të burgosurit e të dy turneve ishin tek barakat e zhveshjes. Rrotull nuk dukej njeri, por ishte një orë delikate kur të gjithë ndodheshin jashtë minierës dhe lëvizjet e policëve e të personelit të lirë ishin të paparashikueshme.

— Shpresim, eja, po të pres! dëgjoi befas ta thërriste një zë.

I kaluan mornica në trup; atë zë ai e njihte mirë.

— Erdha, Shkëlzen! murmuriti, i përfshirë nga një valë e papërballueshme emocioni dhe u turr me vrap, pa marrë parasysh asgjë.

Asnjëherë më parë nuk kishte arritur aq shpejt pranë varrit.

— Ja ku jam, vëlla! foli më një zë që nuk e njohu dot as vetë.

Puthi rrënjën e mollës që po përkundej tek kreu i varrit dhe qëndroj një minutë në heshtje e në drejtqëndrim. Pastaj bëri një përkulje të thellë, u tërhoq disa hapa pas me gji nga varri dhe filloi të ngjiste shpatin e kodrës me shpejtësi. Në mes të tij u gjend ballë për ballë me Pashkun, njërin prej zjarrmëtarëve të lirë, i cili bënte ndezjen e minave të turnit të parë atë javë. Me një pako dinamiti në duar, e cila i kishte tepruar pas plasjeve, ai ishte drejtuar ta fshihte tek shkurret. Ata njiheshin prej vitesh midis tyre.

— Prej nga vjen kështu, Shpresim?

— Pata një krizë barku dhe s’më priste puna deri sa të shkoja në kamp.

— Ti e di që është e ndaluar për ju të dilni jashtë udhës e jo më të largoheni kaq shumë prej saj.

— Preferova më mirë të pres ndëshkim për shkelje të rregullores, sesa të turpërohesha në sy të të gjithëve.

Pashku tundi kokën me mosbesim dhe i ktheu krahët. Shpresimi nxitoi të shkonte tek sheshi, ku po grumbulloheshin të burgosurit e turnit të parë. Njëri prej policëve urdhëroi të rreshtoheshin sipas brigadave, se do të niseshin për në kamp. Atë çast Shpresimi pa Pashkun të shkonte tek polici, i cili shoqëronte të burgosurit që punonin në sipërfaqe. Të dy bashkë u futën në dhomën e policëve.