Hakërrima e Dhamalit

Nga Dhimitër S. Shuteriqi*

Kishim gjetur strehë në një kanik mbi rripë, në fund të një are. Aty nuk mund të qëndronim veçse ndenjur, e tepërmja në gjunjë, aq e ulët ishte kasollëza. Vendin e mbulonte anembanë dëbora dhe streha jonë nuk mund të dukej nga askund, as kundrejt nesh, përtej lumit të ngrirë, ku gjarpëronte, faqes së malit, xhadeja. 

Mali ishte i lartë. Emrin e kishte Dhamal, me një “a” të parë të gjatë dhe të rëndë hundake. Dhamali ngrihej pirgje-pirgje, me përrenjtë që e përshkonin së lartmi poshtë, gati thikë. Ishte si një ngrehinë pa hesap e madhe, ndërsa përrenjtë, të mbushur me dëborë, mezi dalloheshin. Ata ngjanin me ca shtylla që i mbanin pirgjet përpjetë dhe që takoheshin pranë majave. Nja tre prej tyre arrinin gjer te çuka më e lartë, mbi dy mijë metra. 

- Çfarë piramide! çuditesha unë, me zë. 

Në fakt, ishte si një sistem piramidash, që mbështesnin njëra-tjetrën dhe që, së bashku, nga e djathta, mbanin atë çukën dy mijë e sa metërshe. E lartë ishte dhe çuka e majtë e malit, por jo gjer aq. 

Shoku im, një fshatar i atyre anëve, sigurisht që nuk e njihte fjalën piramidë: prapë, ai duhej të më kuptonte. Edhe ai vështronte kundrejt, po me ata sy të mahnitur nga madhështia e viseve, atë masiv të bardhë, që shndriste nën diell të plotë, thua se mali do të digjej nga çast në çast dhe se ne atë prisnim. 

Dielli qëndronte pak si anash nga lindja; ai të godiste sytë me shukun e zjarrit, kurse dëbora ti lëbyrte krejt nën diell nuk dukej të shkrinte gjë, porse puna bëhej. Dëbora thithte rrezet e padukshme, i fuste në palat e saj të thella, e etur për të ngrohtë, pas furtunës që mbajti plot tri ditë e net. Lëvizje korentesh të paperceptueshme duhej të zhvilloheshin nën atë shtrojë. 

Mali ishte gati i zhveshur, po vende-vende e stolisnin grumbuj drurësh, që këndej ngjanin si gëmusha. Sytë preheshin mbi njollat e përzhitura të aheve pranë çukave, edhe më shumë në të gjelbrin e errët të pishave, më poshtë. Majat e pishave përvijoheshin mbi bardhësinë si disa thonj të mprehtë, që nguleshin në atë shtrojë mermeri apo si thepa që mbanin të varur mbi atë mur gunat e shumë vizitorëve misteriozë, të cilët ishin strehuar në Dhamal brenda, thellë, për tu çlodhur nga një udhëtim i gjatë nëpër furtunën e atyre tri ditëve dhe netëve, si në përrallë. 

Çdo gjë kishte heshtur, lumi i ngrirë, përrenjtë nën dëborë, erërat. Shpend gjahu më kot vërtiteshin në qiellin pa një re. Thua se do të dëgjoje se si krahët e shqiponjave prisnin kaltërsinë e mpiksur, në mos përzhitjen e fletëve të tyre nëpër rrezet e diellit. Më kot mbaje vesh të dëgjoje daljen me bujë të ndonjë shkëmbi nga gjiri i malit. Se, mbi atë sipërfaqe të mjellmat, jepej edhe ndonjë shkëmb i rrymët, në ndonjë kënd, ku era duhej ta rrihte vendin shpesh dhe se linte dëborën të bënte shtrat. Dielli binte përmbi shkëmb e i jepte jetë qenies së gurtë e lakuriqe, xhungë e mahisur, që kishte çarë mbulesën e virgjër të tokës. Ustai që e kishte ngritur atë ndërtesë përballë nesh, të thoshte se në ato orë të gjata duhie pati mëri që nuk i vajti puna aq mbarë sa deshi dhe nisi ta godiste me popla, që ta shëmtonte ose ta shembte. 

- Çfarë piramide! përsërita unë. 

- Të hahet bukë? më pyeti shoku pranë. 

Më qeshet. Jo, ore Binak, mos vdeksh kurrë! 

Buka do kursyer, se kemi pak dhe vetëm misërnike thatë, të gatuar para katër ditësh; tjetër, asgjë. E ku ta dish sa duhet të qëndrojmë akoma në këtë kasolle të vogël are, të fshihemi jo më nga natyra e egërsuar, po që të mos na diktojnë gjermanët. Të dalim, do të dukemi menjëherë. Faqja këndej është kaq e zhveshur sa dhe tjetra, ndonëse jo kaq e ashpër e thikë. Këtu brenda ndiejmë gati të ngrohtë, edhe pse sot nuk kemi ndezur zjarr. Dhe që këtu mund të përgjojmë gjithçka mbi xhadenë karshi nga mund të na vijë rreziku. Po ta kursejmë bukën, bëjmë edhe dy ditë me të. Dhe me diell, si sot, e kemi më lehtë pastaj të tërhiqemi e të zëmë ndonjë fshat në shpinën e vendit ku u ngujuam. 

Shpendët bëjnë valle rreth diellit. Veç që sndiej krismën e kristaltë të kaltërsisë. 

- Ske uri? më pyet Binaku. 

- Ti, po të të hahet, ha, - i them. Unë, gjer nesër, jam i nginjur. 

Binaku më rreh shpatullën. Atij i bëhet zemra që jam i duruar e i qetë, po sigurisht, nëpër heshtjen time, nuk zbulon imagjinatën që më rrëmbeu. Prapë kërkon, ndofta pa e ditur, të më shkëputë mendimi dhe të më sjellë në realitet. Vij nga viset e ngrohta të bregdetit unë dhe një dimër si ky e kam njohur vetëm nëpër faqet e librave. 

Shoku e di se jam i uritur, po dhe se buka duhet kursyer. Ai mund të dilte dhe të lëshohej tani jashtë, dhe ta gjente bukën ku të qe. Këto janë viset e tij, ckërkat e tij, dëbora, kallkanet, qiejt e tij. Ara, kaniku, mali, përkëtej e parandej, Dhamali i gjithë. Verës, kur vjen e mbjell këtë thekërishte, bën një orë e gjysëm udhë. Dimrit, si sot, mund ti duheshin gjashtë. Po çjanë gjashtë orë dhe çjanë dymbëdhjetë për malësorin? Veçse ne nuk duhet të japim shenjë jete, të paktën këto ditë të para të furtunës, kur nazisti mund të vendosë të zërë xhadenë e të shporret, kur ne duhet të çajmë një dëborë të trashë dy metra. Unë sjell sekrete dhe më mirë të vonohem këtu, se të nxitoj e të rrezikohem. Armiqtë ua dinë dimrave dhe dëborave. Janë bavarezë SS-të që po rrahin krahinën nëpër këtë kohë, alpinë, dhe kanë mbërthyer ski. Me ski morëm vesh se e arritën Shpanin dhe e dogjën para pesë ditësh. 

Ta kenë arritur edhe Murrën? Ta kenë djegur? Murra është katundi i Binakut, shoqëruesit tim, që ka marrë përsipër të më takojë me batalionin partizan “Bajram Curri”. 

Ai është gjithashtu i mendimit se nuk duhet nxituar, se do pritur e pakta edhe sot këtu ku jemi. Vendi është i prapë gjer në Murrë, sikur të ktheheshim; edhe gjer në Nezhanj, për ku shkonim. Dhe kjo reshje e bëri krahinën të pakalueshme. Të zbrisnim në xhade ishte më e lehtë. Po dale njëherë ta përgjonim mirë xhadenë, të paktën këtë mëngjes. Duken ca mullinj tatëpjetë lumit, tutje, ku mi tregon shoku. Atje mund të arrinim, me mundim. Po le të presim. Patëm fat që u gjendëm pranë këtij kaniku në piskun e furtunës. 

- Sjemi dhe keq, - thotë Binaku. Qëndrojmë. Ne bëjmë durim edhe një javë këtu. Ata smunden. Shpanin e dogjën. Të kenë djegur edhe Murrën, ca më zi për ta: i bëjnë varrin vetes. Vendi ka për ti ngrënën të gjallë, sdo të kenë ku të struken. Hynë thellë kësaj here dhe pa mend. Bijtë e bushtrës! 

Mendoj stepat e Rusisë, Stalingradin. 

- Sikur të futen kësaj gryke, e hëngrën ...! shan Binaku, i hakërritur. 

Më qeshet: Ne, - dy pushkë, ata, - njëqind a dyqind, a më shumë, dhe mitralozë, mortaja, qen si ujqër me vete. Po më përmenden Shpani, Murra, Nezhanji përreth, që i përgjojnë, u vihen tragës, u thurin lakun. Të jenë ngujuar edhe shokët e batalionit në Nezhanj apo gjëkundi pranë atij fshati? 

Po ky këtu, si sia qau hallin një herë Murrës së tij? Vallë smendon ta kenë djegur? Binaku ka vatër, fëmijë, nënën plakë. Dua të kthej kokën e ta vështroj: vallë çi rrëfen fytyra? 

Malësori më ka mbështetur pëllëmbën mbi shpatull. E shoh anash pëllëmbën e madhe, gishtërinjngërthyer. Gati ndiej një forcë shkëmbore nën atë peshë dhe pulsin të trokasë majë gishtërinjve. 

- E ndezim nga një cigare, more shoku Zigur? më pyet shoku. 

Unë mendjen e kam te Murra, që ndofta është djegur, kurse ky, nga ajo djegie, sdo tia dijë, po, përkundrazi, në të gjen ngordhjen edhe më të sigurt të armikut. Marr me mend fshatarët malit, gratë, fëmijët, pleqtë, dhe flakët që brejnë kaltërsinë. 

Dielli, çdo gjë që e prek, e prek si me majë të briskut dhe bën të shkrepin shkëndija, si mbi strall. Thua se do të marrë flakë e do të shkrumëzohet tërë ajo bardhësi, apo do të shembet tërë ai Dhamal nga lart poshtë, kreshtë pas kreshte, pirg pas pirgu, si prej mrekullie. Xhadeja duket aty-këtu, gjarpër i copëtuar në njëqind pjesë dhe i ngordhur. Vetëm që sqelbet. Të futen ata xhadesë? 

Binaku, që ka dredhur cigaret, ma vë mua njërën në buzë, shkrep eshkën e ma ndez, dhe tymi, sapo doli prej kasolles, të thuash se u thërrmua së ngriri. Ndjej ngrohtësinë e tij në mushkëri, ku era e mirë më dhel, po më jep edhe të sëmbuar në stomak e turbullirë në krye, që më bëjnë të shtrembëroj nofullat. 

- Ke uri, - më thotë shoku, - Ha, se sbëhet hataja. Pa bukë sjesim. Po aman të futen kësaj gryke, se si krimbat do ti shtypim! Çdo të bëjnë, po skaluan kësajta, po su tërhoqën sot, të kapitur siç janë? Dhe duhet të tërhiqen sa sështë vonë. Nesër, krahina i bën dërmi. 

I ka menduar të gjitha Binaku. I njeh ai njerëzit e vet, na njeh edhe ne, partizanët, kurse gjermanët zor ti nënçmojë. 

Si thoshte komisari i batalionit tim, që u vra para një muaji, - një ndjekje të tilla na bënin ato ditë gjermanët në Shqipëri të Mesme, - si thoshte? “Edhe në tërheqje duhet kurdoherë të jesh në sulm!” 

“Pa pra”, thosh ai, me atë gjuhën e tij të mbushur me “a” të gumueshme. Çgjuhë! Të dëgjoje kur fliste, sikur gurgullonin erërat nëpër guvat e detit, si atje te ne, kur kalojnë tramundanat. “Pa pra në sulm, edhe në tërheqje, burra, ju pastë Partia!” 

Dhe marr me mend kolonën që po futet grykës, skitë që shkasin, bavarezët si shigjeta nëpër të kthyerat, malet që mbushen me njerëz, që lëshojnë çkanë në duar e që vërshojnë mbi ta, - “burra!” nga çdo anë, e edhe këto dy pushkët tona që shtien, - “pa pra!” Mjaft që të shtiem edhe ne, pa le të mos i qëllojmë dot nga shtatë-tetëdhjetë metra larg që e kemi xhadenë në vijë të drejtë. 

- E, sikur të futen në këtë grykë, të bijtë e dosës, more Zigur! dufëron malësori. Të gjallë kemi për ti ngrënë, vallahi! 

Unë ia kthej, me të qeshur: 

- Me këtë uri që kemi! 

- Ehe! Mirë që e ditke. Me këtë et, pse sthua? Dhe me këto dy pushkë dhe me këto bomba, - shtrëngon ai njërën granatë që ka varur në brez dhe me dorën tjetër i bie kondakut të pushkës që mban mbi gjunjë, duke më pyetur: - Sa bomba ke? 

Këtë radhë u tremba. “Mor po ky, mos pësoi gjëkafshë?” U ktheva dhe e vështrova mirë. Ai kundronte malin, përkëdhelte kondakun, thithte cigaren, fitil i ndezur mbi mustaqen e rustë, përskuqej në çehre dhe veç kur të pëlciste, si një mbushje dinamiti dhe të përmbyseshin lartësitë kundrejt. 

- Hynë! klithi malësori dhe më goditi me tërë pëllëmbën mbi shpatull. 

Në të djathtë të grykës, nga ana e lindjes, u duk skiatori i parë, pastaj një i dytë, një i tretë, rrëshqisnin me kujdes, si të nemitur. Xhadeja kishte tatëpjeta dhe të përpjeta të shkurtra nëpër bërryle. Në të përpjetat, armiqtë shtynin veten, tatëpjetave mbanin shpejtësinë. Qëndronin edhe për të vëzhguar. Ne shihnim gjestet e tyre, dylbitë feksnin kur drejtoheshin nga shpati ynë. 

Skishte bërë as dyqind metra pararoja, kur vargani i nazistëve që vinin pas, filloi të nxinte mbi xhade, gjarpër i plotë këtë radhë, që rrëshqasin rrëzës së malit avash. Midis gjermanëve shquante edhe ndonjë kokë e mbështjellë me shami të bardhë a të kuqe, tradhtarët vendas. 

- Bukur! ia pati Binaku. Sjanë mbi dërrasa. Ka akull mbi xhade, thyejnë arzin, sua mban të rrëshqasin. Kanë dhe ata qen bir qenash me vete, që sdinë të shkojnë mbi dërrasa. Shih, mezi tërheqin këmbët. Dalë pa do të shohësh! 

Mua më dukej sikur ata ecnin normalisht, po malësori ishte si ndër ethe, i kredhur në një ekzaltim të madh. Dëbora, që të rrëmben sytë e të ndjell gjumë, mos ka dhe efekte të tilla? U bëra thirrje mësimeve të mia të biologjisë në shkollë, por më kot. 

Nuk shkoi as një çerek ore dhe kolona e tërë u fut në grykë. Duhej të ishin mbi dyqind vetë. 

- Sa mund të zgjatë kjo grykë me atë akull? e pyeta shokun. 

- Për ta ska për të zgjatur as një gjysmë ore! ma ktheu ai. Të gjallë do ti hamë! dhe Binaku më zë nga të dy krahët: - Dëgjo mua, Zigur. Vër veshin mirë. Të bësh si të bëj unë. Dëgjove? më mori ai në grykë e më puthi me zjarr. Godit, vëlla! Mos i kurse fishekët, sa të kesh! Ti djegim gjermanët! Dhe të gërthasësh dhe të ulërasësh, sa të të shqyhen mushkëritë, dëgjon? Dhe bombat të parat të flakësh, bombat! Sa bomba ke? 

Kishte lajthitur! Sytë i kishin marrë një shkëlqim të frikshëm. I kërcisnin buzët kur fliste, se i qe tharë pështyma. Qimja që i ishte rritur mbi fytyrë, i jepte një pamje të egër. Nuk fliste, po buçiste. 

- Fol, more! më shkundi. 

- Vështro, Binak, - desha ta marr me të butë. Ata për nja treçerek ore, e tepërmja për një orë, do ta kenë kaptuar grykën. Qafën thefshin! Të mos ndjehemi. Të ... 

Unë thashë këtë gjysmë fjale, ai flaku të parën bombë, një nga ato këpurdhat e kuqe të Italisë, që bëjnë potere sa për dhjetë, e pastaj granatën. Malet gumëzhinë anë e për anë sikur të kishin plasur xhephane të tëra radhë. 

- Po hidhi, bre, bombat, çpret! më goditi me grusht në shpinë Binaku dhe nisi tani të qëllonte me pushkë e të bërtiste, i ngritur mbi gjunjë: - Ahaha! Ahaha! Thitë e dosës! Thitë e dosës! Hajde, hajde, të puthsha shkëmbin, Dhamal! Bjeri, Dhamal, bre, bjeri! Bini, bre, bini! ... Po flaki dhe ti ato të shkreta bomba, bre Zigur! 

Gjermanët kishin drejtuar tërë zjarrin e armëve kundër nesh. Bataretë e automatikëve dhe të sharrësve të tyre vinin kërhërë-kërhërë, mortajat hidhnin gjyle që vërshëllenin nëpër ajrin e ngrirë dhe se ku plasnin e gjëmonin përqark. Skuptohej se si i përpinte bardhësia e kaltërsia ato batare dhe plasje. Vendi ishte si një përrua që sapo kishte nisur të vërshonte, pasi kishte çarë gjinjtë e dherave, dhe se ku derdhej tatëpjetë a përpjetë, turrej drejt nesh apo kërkonte të zhytej në malin kundrejt. 

Mali qëndronte i palëvizshëm, shkëlqim i gjithi. Skuptohej me çmënyrë i përgjigjej ai poteres. Dielli atje lart, - një grusht hekuri, sapo dalë nga farka. 

Bombat e Binakut skishin plasur as pesëdhjetë metra teposhtë. Plumbat e tij as që e kërkonin armikun në xhade. Ai sqëllonte xhadenë, po Dhamalin, drejtpërdrejt e përpjetë, atje tek vizatoheshin ata përrenjtë e mbushur me dëborë. 

Të puthsha shkëmbin, Dhamal, bje-e-ri, bre-e-e! Bje-e-e-e-eri-i-i-i! buçiste kraharori i malësorit dhe britmat e tij mbulonin çdo breshëri dhe çdo plasje bombe. 

Për mua, ai kishte lajthitur. Bërtiste dhe mali i përgjigjej me britma të përsëritura, tmerrësisht i palëvizshëm, kundrejt, shkëlqim i gjithi. Flisnin malet me malet me një gjuhë fantastike, që burimin e kish në një kanik. 

Veç kur shoku më futi duart në brez dhe kërkoi të më merrte bombat. Do të ishim hedhur të dy në erë, se kush i mbante duart e tij! Zgjidha bombat shpejt e ia dhashë, të tria. 

- Godit! më ktheu ai dy dhe flaku njërën me tërë fuqinë e krahut, krahu doli nga e hapura e kanikut si një piston që po shkëputet nga ndonjë makinë e çuditshme. Godit, bre! 

Kur hodha bombat dhe nisa të bërtisja e të shkrehja pushkën, me vete thashë, dhe i besova: 

- Vajta dhe unë! E pata! 

Binaku shante me tërë të sharat që mund të ketë grumbulluar gjuha gjatë shekujve në ato male në Veri, dhe unë me tërë të sharat që mund të ketë mbledhur gjatë tërë asaj kohe gjuha anës detit Jug. Dhe qëlloja dhe nisën të më digjnin gishtat mbi hekurin e pushkës, po spushoja, shaj e qëllo, qëllo e shaj. 

Gjermanët shushavnin breshëritë e bataretë, gjylet arratiseshin hapësirës. Unë e Binaku dëgjonim vetëm veten, dhe gjithë poterja dukej sikur nisej vetëm nga ne, ndërsa ne, kur poterja na kthehej prapë, i jepnim një të vërtitur e përplasnim faqeve përkarshi, ku shungullonte me krisma të paprera dhe të zgjatura. 

- I hëngrëm! I hëngrëm, bre! thirri malësori dhe u hodh në këmbë, i madh siç ishte, kolos, duke shkallmuar me kokë e me shpatulla brinjët e kanikut, sikur të dilte nga barku i një kafshe, e cila cofi dhe nxiu dëborën. 

Breshëritë përreth u çakërdisën. Dhe ja, atë çast, pa u ngritur unë akoma mirë në këmbë midis asaj rrënoje, ia pati një krismë, po çfarë! Sikur të ishin zbrazur njëqind topa njëherësh. U drodh dheu që nga themelet, shungulloi i gjithi. U ngrit dumani nën çukën e mesit të Dhamalit, nisi të ngrihej në qiell të hapët, të mbulonte diellin, të errësonte vendin, të bënte një lëmsh të hatashëm, si ajo tromba e bombave atomike, që kemi njohur prej filmit. 

Malësori tanimë sbërtiste. Ai më rrëmbeu në krahë dhe, ashtu të pushtuar, pamë çngjau: pamë armiqtë, që nisën të vërtiteshin nëpër bark të malit, të kërcenin si pleshta, të platiteshin dhe, pastaj, pastaj malin që u krodh teposhtë me tërë bardhësinë e tij. Dheu, vende-vende, epej lakuriq, zhvoshkej prej lëkurës së vet, përgjakej, tërë hakërrimë e britmë. 

- Ortekët! Ortekët! kuptova unë së fundi efektin fizik të poteres sonë mbi dëborën e pjerrësive. 

- Ortekët! thirri Binaku, që më shtrëngonte fort e ndieja se i gumonte gjithë qenia përbrenda, nga i doli një e qeshur e madhe, hakërrima e tërë, e bërë gaz. 

Përballë çdo gjë mori fund sakaq, veç gumëzhimës e dumanit. 

* Tiranë, Maj 1975