Fjalimi i Nobelistes S Aleksieviç

Përkthyer nga frëngjishtja

Urim Nerguti

Nuk jam krejt e vetme në këtë tribunë… Jam e rrethuar me zëra, qindra zëra, ato janë gjithmonë me mua. Që nga fëmijëria. Jetoja në fshat. Ne fëmijëve na pëlqente të luanim jashtë, por në mbrëmje ishim të tërhequr si me magnet tek stolat ku plakat e vjetra mblidheshin pranë shtëpive të tyre, « khatat », siç themi tek ne. Nuk kishin më as burra, as etër, as vëllezër, nuk më kujtohet asnjë burrë në fshatin tonë pas luftës. Gjatë Luftës së Dytë botërore, një Bjellorus ndër katër është vrarë në front ose në rezistencë. Bota jonë e fëmijëve të pasluftës ishte një botë grash. Më kujtohet sidomos që gratë flisnin jo për vdekjen, por për dashurinë. Tregonin si iu kishin thënë lamtumirë për herë të fundit atyre që i donin, si i kishin pritur dhe i prisnin ende. Vitet kishin ikur, dhe ato ende prisnin : « Veç të vijë, por edhe pa këmbë e duar të vijë, ja unë do ta mbaj… » Pa këmbë e duar… Them se e kam ditur që në fëmijëri ç’është dashuria…

Ja disa melodi të trishta në kapura në këtë kor që e dëgjoj…

Zëri i parë :

« Përse do ta dish këtë ? Eshtë kaq e trishtë. Tim shoq, e kam takuar në luftë. Isha tankiste. Kam vajtur deri në Berlin. Më kujtohet se ishim përpara Rajshtagut, ai nuk ishte ende im shoq, dhe më ka thënë : "Po sikur të martohemi bashkë ? Të dua." Dhe këto fjalë më kanë dhembur aq shumë ! E kishim kaluar gjithë luftën në llucë, në pluhur e gjak, duke dëgjuar veç sharje… Iu përgjigja : "Më bëj të ndihem grua në fillim, më ofro lule, më thuaj fjalë të buta… Sapo të lirohem, do të qep një fustan." Madje kisha një dëshirë që t’ia mbështillja një shuplakë të fortë, aq shumë më kishte dhembur kjo. Dhe ai, e ndjeu shumë mirë. E kishte pasur faqen të djegur, të mbuluar me vraga, dhe i pashë lot në to. Iu përgjigja : "Mirë, do të martohem me ty." Por vetë unë s’arrija ta besoja se e kisha thënë këtë… Rreth e rrotull, kishte tym, tulla të thyera, shkurt, ishte luftë… »

Zëri i dytë :

« Banonim pranë centralit bërthamor të Çernobilit. Punoja në një ëmbëltore, gatuaja ëmbëlsira. Im shoq ishte zjarrfikës. Sapo ishim martuar, mbaheshim gjithmonë përdore, edhe nëpër dyqane. Ditën që shpërtheu reaktori, ishte me shërbim. U nisën me këmishë, me rrobat e përditshme, kishte pasur një shpërthim në një central bërthamor, dhe as që iu kishin dhënë veshje të posaçme. Kështu jetonim atëherë… Ju e dini… E kanë kaluar natën duke u përpjekur të shuanin zjarrin, dhe kanë marrë doza rrezatimi mortore. Të nesërmen në mëngjes, i kanë dërguar drejt e në Moskë, me avion… Stad i thellë i sëmundjes së rrezeve… Kjo është kur nuk kemi më veçse disa javë jetë… I imi ishte i fortë, ishte një sportiv, ka qenë i fundit që vdiq. Kur mbërrita unë, më thanë se gjendej në një dhomë të posaçme ku nuk linin të futej njeri. U luta : "E dua ! – Janë ushtarët tani që merren me ta, s’keni nevojë të hyni brenda ! – E dua !" Përpiqeshin të më bindnin. "Nuk është më njeriu që ti do, është një objekt që duhet çaktivizuar. E kupton ?" Por unë përsërisja vetëm një gjë : "E dua, e dua…" Natën ngjitesha ta shihja duke kaluar nga shkallët e zjarrit… Ose iu lutesha rojeve, iu jepja para që të më linin të hyja… Nuk e kam braktisur, kam ndenjur me të deri në fund… Pas vdekjes së tij… në krye të disa muajve, linda një vajzë të vogël, ka jetuar vetëm disa ditë. Ajo… E kishim pritur aq gjatë të dy, dhe unë e kam vrarë… Ajo më ka shpëtuar, e ka marrë për vete të gjithë dozën e rrezatimeve. Ishte aq e vogël… Një zemër e vërtetë… Por i doja të dy. A mund të vrasë dashuria ? Përse janë kaq afër, dashuria dhe vdekja ? Shkojnë gjithnjë bashkë. Kush mund të ma shpjegojë këtë ? Zvarritem në gjunjë rreth varreve të tyre… »

Zëri i tretë :

« Herën e parë që kam vrarë një Gjerman… Isha dhjetë vjeç, partizanët më merrnin tashmë me vete, në operacion. Ky Gjerman ishte i shtrirë përtokë, ishte i plagosur… Dikush më tha të shkoja t’ia merrja pistoletën, vrapova tek ai, Gjermani u kap me të dyja duart pas pistoletës së vet dhe ma tundi para fytyrës. Por nuk pati kohë të qëllonte, qëllova unë i pari…

Nuk pata kushedi ç’frikë që kisha vrarë… Dhe gjatë luftës, nuk e mendoja fare. Kishte shumë njerëz të vrarë rreth nesh, jetonim mes të vdekurve. Por u habita kur, disa vite më pas, befas fillova ta shoh në ëndërr këtë Gjerman. Nuk e prisja fare… Më përndiqte kjo ëndërr, ja kështu… Jam duke fluturuar dhe ai dëshiron të më pengojë… Fluturoj, fluturoj… Ai më kap dhe bie bashkë me të… Bie në një lloj hendeku… Dua të drejtohem, të ngrihem, dhe ai më pengon… S’mund të fluturoj për shkak të tij…

Ishte gjithmonë e njëjta ëndërr… Më ka ndjekur me dhjetëra vite…

S’mund t’i flas tim biri për këtë ëndërr. Kur ishte i vogël, nuk arrija, i lexoja përralla. Por as tani që është i madh, s’arrij t’ia them… »

Flaubert ka thënë për veten se ai ishte « një njeri-penë ». Kurse unë mund të them se jam « një grua-vesh ». Kur eci në rrugë dhe kap ndonjë fjalë, fjali, pasthirrma, them me vete : sa e sa romane zhduken pa asnjë gjurmë ! Zhduken në kohë. Në terr. Ka një pjesë të tërë të jetës njerëzore, pjesa e bisedave, që ne nuk arrijmë ta pushtojmë për letërsinë. Nuk e kemi vlerësuar ende në masën e vet, nuk na habit, nuk na tërheq. Kurse unë jam e magjepsur, biseda më ka bërë një të burgosur të vetën. Më pëlqen mënyra si flasin njerëzit… I dua zërat njerëzorë të vetmuar. Kjo është ajo që dua më shumë, ky është pasioni im.

Udha që më ka sjellë deri në këtë tribunë, ka zgjatur rreth dyzet vjet. Nga një person në tjetrin, nga zëri në zë. S’mund të them se kjo udhë nuk ka qenë kurrë përtej forcave të mia, dhe mjaft herë kam qenë e tronditur dhe e tmerruar nga qenia njerëzore, kam ndjerë admirim dhe neveri, kisha dëshirë ta harroja atë ç’kisha dëgjuar, të rikthehesha në kohën kur isha ende në padituri. Dhe disa herë, më ka ardhur të qaj nga gëzimi, kur shihja bukurinë e qenies njerëzore.

Kam jetuar në një vend ku, që në fëmijëri, na mësonin si të vdisnim. Na mësonin vdekjen. Na thoshin se njeriu ekziston për t’u përkushtuar, djegur i gjallë, flijuar. Na mësonin t’i donim njerëzit e armatosur me pushkë. Po të isha rritur në një vend tjetër, s’mund ta kisha bërë këtë udhë. E keqja është e pamëshirshme, duhet të jesh i vaksinuar kundër saj. Kurse ne jemi rritur mes xhelatëve dhe viktimave. Edhe pse prindërit tanë jetonin me frikë dhe nuk na i tregonin të gjitha (të shumtën e kohës, nuk tregonin asgjë), ajri që thithnim ishte i infektuar nga kjo. E keqja ishte gjithmonë aty, duke na përgjuar në bisht të syrit.

Kam shkruar pesë libra, por kisha përshtypjen se ishte vetëm një. Një libër mbi historinë e një utopie…

Varlam Shalamov [autori i Rrëfime nga Kolima], ka shkruar : « Kam marrë pjesë në një betejë të madhe të humbur për një ripërtëritje efektive të jetës ». Kurse unë rindërtoj historinë e kësaj beteje – fitoren dhe humbjen. Si kemi dashur të ndërtojmë mbretërinë e Qiejve në tokë. Parajsën ! Qytetin e diellit ! Dhe në fund, ska mbetur tjetër veç një oqean gjaku dhe miliona jetë të shkuara dëm. Por ka qenë një kohë kur asnjë ide politike e shekullit të XX-të s’mund të krahasohej me komunizmin (dhe me simbolin e tij, revolucionin e tetorit), asnjëra nuk ushtronte mbi intelektualët perëndimorë dhe mbi njerëzit e botës një magjepsje kaq të fuqishme e të shkëlqyeshme. Raymond Aron e quante revolucionin rus « opium të intelektualëve ». Ideja e komunizmit ka të paktën dymijë vjet. E gjejmë tek Platoni, në mësimet e tij mbi një qeverisje të drejtë dhe ideale, tek Aristofani, në ëndrrat e tij për një kohë ku « gjithçka do të jetë e përbashkët »… Tek Thomas More dhe Tommaso Campanella… Dhe më vonë tek Saint-Simoni, Fourier dhe Robert Owen. Ka tek Rusët diçka që i ka shtyrë ta provojnë përmbushjen e këtyre ëndrrave.

Para rreth njëzet vjetësh, ne jemi ndarë nga « perandoria e kuqe » me lot dhe mallkime. Sot, ne mund ta shohim qetësisht historinë e vonshme, si një përvojë historike. Kjo është e rëndësishme, sepse diskutimet mbi socializmin, ende nuk kanë mbaruar. Kemi një brez të ri, që ka një vizion tjetër mbi botën, por mjaft të rinj lexojnë sërish Marksin dhe Leninin. Në qytetet e Rusisë, po hapen muze për Stalinin, i ngrejnë përmendore.

Nuk ka më perandori të kuqe, por « njeriu i kuq », ende ekziston. Vazhdon të ekzistojë.

Im atë, që ka vdekur para pak kohësh, ka besuar deri në fund tek komunizmi. E kishte ruajtur teserën e Partisë. S’mund ta shqiptoj fjalën sovok, këtë term përçmues që sot përshkruan gjithçka që është sovjetike, sepse do të më duhej të quaja kështu tim atë, njerëzit e afërt, njerëz që i njoh. Miq. Të gjithë ata vijnë që andej, nga socializmi. Mes tyre ka shumë idealistë. Romantikë. Sot i quajnë romantikët e skllavërisë. Skllevërit e utopisë. Mendoj se të gjithë ata mund të kishin jetuar një jetë tjetër, por kanë jetuar një jetë socialiste. Përse ? E kam kërkuar gjatë përgjigjen e kësaj pyetjeje, i kam rënë pash e më pash këtij vendi të stërmadh që deri para pak kohësh quhej BRSS, kam bërë mijëra inçizime. Ky ishte socializmi dhe kjo ishte jeta jonë, thjesht fare. Kam mbledhur copa-copa, thërrime për thërrime, historinë e socializmit « shtëpiak », socializmit « të brendshëm ». Mënyrën si jetonte ai në shpirtin e njerëzve. Ajo ç’më tërhiqte, ishte kjo hapësirë e vogël – qenia njerëzore… Thjesht qenia njerëzore. Në fakt, gjithçka ndodh aty.

Menjëherë pas luftës, Theodor Adorno, i tronditur, ka thënë : « Të shkruash një poemë pas Auschwitzit, është barbare ». Mësuesi im Ales Adamoviç, të cilit dua t’ia përmend emrin sot me mirënjohje, çmonte gjithashtu se të shkruaje prozë mbi makthet e shekullit të XX-të ishte një përdhosje. Këtu, nuk kemi të drejtë të shpikim. E vërteta duhet treguar e tillë siç është. Kemi nevojë për një letërsi që të jetë përtej letërsisë. Është dëshmitari ai që duhet të flasë. Mund të mendojmë edhe për Nietzschen kur thoshte se një artist i vetëm s’mund ta durojë realitetin. S’mund ta mbajë.

Kam qenë gjithnjë e munduar nga fakti se e vërteta nuk rri në një zemër të vetme, apo në një mendje të vetme. Se, në njëfarë mënyre, ajo është e copëzuar, e ndryshme, e shumëfishtë, dhe e shpërndarë nëpër botë. Tek Dostojevski ka një ide se njerëzimi di shumë më tepër për veten sa ç’ka pasur kohë ta ngulisë në letërsi. Çfarë bëj unë ? Unë mbledh ndjenja, mendime, fjalë të përditshme. Mbledh jetën e epokës sime. Ajo ç’më intereson, është historia e shpirtit. Jeta e përditshme e shpirtit. Ajo të cilën historia e madhe nuk e mban parasysh zakonisht, dhe e trajton me përbuzje. Merrem me historinë e lënë mënjanë. Kam dëgjuar disa herë, dhe ende sot, se kjo s’është letërsi, por thjesht një dokument. Por ç’është letërsia sot ? Kush mund t’i përgjigjet kësaj pyetjeje ? Ne jetojmë shumë më shpejt se më parë. Përmbajtja e çan formën. E thyen dhe e ndryshon. Gjithçka del nga shtrati dhe derdhet : muzika, piktura, dhe në dokument, fjala iu përvidhet kufinjve të dokumentit. Nuk ka kufinj mes fakteve dhe trillimit, të dyja kapërthehen me njëra-tjetrën. Edhe dëshmitari nuk është i paanshëm. Kur tregon, njeriu krijon, lufton me kohën si skulptori me mermerin. Ai është një aktor dhe krijues.

Ajo që më intereson, është njeriu i vogël. I madhi njeri i vogël, do të mund të thosha unë, sepse vuajtja e rrit atë. Në librat e mi, ai e tregon vetë historinë e tij të vogël, dhe me këtë histori të vogël, tregon dhe historinë e madhe. Ajo që na ka ndodhur dhe ajo që na ndodh nuk është menduar ende, duhet vënë në fjalë. Për t’ia filluar, duhet vënë të paktën në fjalë. Kjo na fut frikën, tani për tani, sepse ne s’jemi ende në gjendje të merremi me të kaluarën tonë. Në Demonët të Dostojevskit, si hyrje për një bisedë, Shatovi i thotë Stavroginit : « Ne jemi dy qenie që takohemi jashtë kohës dhe hapësirës… Për herë të fundit këtu poshtë. Harrojeni tonin tuaj, merrni një ton që të jetë njerëzor ! Për herë të parë në jetën tuaj, flisni me një zë njerëzor. »

Pak a shumë kështu fillojnë bisedat me personazhet e mi. Kuptohet, një njeri flet që nga epoka e vet, s’mund të flasë që nga askund. Por është e vështirë të mbërrish deri tek shpirti i një njeriu, ai është i mbushur me bestytnitë, paragjykimet dhe gënjeshtrat e kohës së vet. Me atë që dëgjon në televizion, që lexon në gazeta.

Do të doja t’ju lexoja disa faqe nga Ditari im, për të treguar si ecte koha… Si vdiste ideja… Si ia ndiqja gjurmët…

1980-1985

Po shkruaj një libër mbi luftën… Përse mbi luftën ? Sepse ne jemi njerëz të luftës : ose jemi ne që e kemi bërë, ose jemi të përgatitur për të. Po ta shohësh mirë, të gjithë ne mendojmë në një mënyrë luftarake. Në shtëpi, në rrugë. Kjo është arsyeja që tek ne, jeta njerëzore ka aq pak vlerë. Si në luftë.

Në fillim, kisha dyshime… Prapë një libër mbi luftën… E për çfarë ?

Gjatë njërës prej ekspeditave të mia gazetareske, kam takuar një grua që kishte qenë infermiere gjatë luftës. Tregonte se një ditë dimri, ndërsa po kalonin liqenin Ladoga në këmbë, armiku i kishte pikasur dhe kishte filluar të gjuante mbi ta. Kuajt dhe njerëzit zhdukeshin nën akull. Kjo ishte gjatë natës, dhe ajo kishte mbërthyer diçka që i dukej si një i plagosur, dhe e kishte tërhequr drejt bregut. « Ai ishte i tëri lakuriq, i lagur, dhe thashë me vete se duhet t’i kishin rënë rrobat… Kur dola në breg, pashë se kisha tërhequr një peshk të madh të plagosur. Dhe aty u lëshova në sharje – njerëzit vuajnë, por kafshët, zogjtë, peshqit – ç’kanë bërë ata që ta meritojnë këtë ? » Gjatë një udhëtimi tjetër, kam dëgjuar rrëfimin e infermieres së një skuadre kalorësie. Gjatë një beteje, kishte mbartur në një vrimë predhe një Gjerman të plagosur, dhe e kishte kuptuar se ishte Gjerman vetëm kur e kishte lëshuar në tokë : e kishte këmbën të copëtuar, derdhte gjak. Por ishte një armik ! Ç’të bëja ? Atje lart tanët ishin duke vdekur ! Por ajo e ka fashuar këtë Gjerman, dhe është nisur me zvarritje. Ka sjellë një ushtar rus pa ndjenja. Kur kishte ardhur në vete, ky i fundit ka dashur ta vriste Gjermanin, dhe tjetri, që kishte ardhur në vete dhe ai, ishte hedhur mbi pushkën e vet për ta vrarë Rusin. « Ua kam mbështjellë një grusht turinjve të dyve. Shllapuriteshim nëpër gjak. Gjaqet ishin përzier. »

Ishte një luftë që unë nuk e njihja. Lufta e grave. Kjo nuk fliste për heronj. Nuk tregonte sesi disa burra vrisnin heroikisht disa burra të tjerë. Më kujtohet vajtimi i një gruaje : « Kur ecim në një fushëbetejë pas një luftimi… Ata janë aty, të shtrirë përdhe… Të gjithë të rinj, të bukur… Vështrojnë qiellin. Ta këpusin shpirtin, si njëri si tjetri… » Eshtë kjo « si njëri si tjetri » ajo që më ka dhënë idenë se ç’do të ishte subjekti i librit tim. Libri do të fliste për faktin se lufta është të vrasësh. Kjo është ajo që rri në kujtesën e grave. Një burrë sapo ka buzëqeshur, ka tymosur – dhe ai s’është më aty. Ajo për çfarë flasin gratë më shumë, është zhdukja, shpejtësia me të cilën, në luftë, gjithçka shndërrohet në asgjë. Qenia njerëzore, koha njerëzore. Po, vetë ato kishin kërkuar që t’i dërgonin në front, shtatëmbëdhjetë, tetëmbëdhjetë vjeçe, por nuk donin të vrisnin. Përkundrazi, ishin të gatshme të vdisnin. Të vdisnin për atdheun. Dhe gjithashtu – s’mund ta fshijmë këtë – për Stalinin.

Ky libër s’është botuar përgjatë dy vjetësh. Deri në perestrojkë. Deri tek Gorbaçovi. « Pas librit tuaj, askush s’do të shkojë më në luftë ! më deklaroi një censurues. Lufta juaj është e frikshme. Përse nuk ka heronj në të ? » Nuk kërkoja heronj. E shkruaja historinë përmes rrëfimeve të dëshmitarëve dhe pjesëmarrësve që askush s’i kishte vënë re. Ne nuk e dimë ç’mendojnë njerëzit, thjesht njerëzit, mbi idetë e mëdha. Fill pas luftës, një person do të kishte treguar një luftë, dhe dhjetra vite më vonë, tregon një tjetër ; sigurisht, rrëfimi i tij ndryshon, sepse në kujtimet e tij, ai fut gjithë jetën e vet. Gjithçka që është ai. Mënyrën me të cilën i ka jetuar tërë këto vite, ç’ka lexuar, ç’ka parë, njerëzit që ka takuar. Atë në të cilën beson. Dhe në fund fare, nëse është i lumtur ose jo. Dokumentet janë qenie të gjalla, ndryshojnë në të njëjtën kohë me ne…

Por unë jam katërcipërisht e bindur se vajza të reja si ato të vitit 1941, nuk do të ketë kurrë më. Kjo ishte pika kulmore e « idesë së kuqe », shumë më tepër se revolucioni dhe Lenini. Deri dhe më sot, Fitorja e tyre vjen të futet mes Gulagut dhe nesh. I dua pafundësisht këto vajza të reja. Por me to, s’mund të flisnim për Stalinin, as për faktin se pas luftës, me trena të tërë të mbushur plot me fitimtarë niseshin për në Siberi, duke mbyllur nëpër kampe ata më të guximshmit. Të tjerët janë kthyer në shtëpitë e tyre dhe kanë heshtur. Njëherë, dikush më ka thënë : « Ne kemi qenë të lirë vetëm gjatë luftës. Në detashmentet e pararojës. » Kapitali ynë më i madh, është vuajtja. As nafta, as gazi. Vuajtja. Kjo është e vetmja gjë që prodhojmë vazhdimisht. E kaloj kohën duke kërkuar një përgjigje : përse vuajtjet tona nuk konvertohen në liri ? A janë vërtet të panevojshme ? Çadajevi kishte të drejtë : Rusia është një vend pa kujtesë, një hapësirë amnezie absolute, një mendje e virgjër nga kritika dhe refleksioni.

Librat e mëdhenj, nuk janë këta që mungojnë tek ne…

1989

Jam në Kabul. Nuk doja të shkruaja më për luftën. Por ja ku jam e zhytur në një luftë të vërtetë. Në Pravda shkruhet : « Ne ndihmojmë popullin vëlla afgan të ndërtojë socializmin. » Ngado, njerëz në luftë. Objekte lufte. Kohë lufte.

Dje, s’më morën në luftim. « Rrini në hotel, gocë. Se pastaj do të jemi përgjegjës ne ! » Rri në hotel dhe them me vete se ka diçka imorale të shikosh kurajon e të tjerëve, rreziqet që marrin të tjerët. Po bëhen dy javë që jam këtu, dhe s’mund ta shqis ndjesinë se lufta është një prodhim i kësaj natyre mashkullore që s’arrij ta kuptoj. Por e përditshmja e luftës është madhështore. Kam zbuluar se armët janë të bukura : pistoletat automatike, minat, tankset. Njerëzit kanë reflektuar shumë për mënyrën më të mirë që të vrasin njerëz të tjerë. Mëdyshja e përjetshme mes së vërtetës dhe së bukurës. Dikush më tregon një minë të re italiane, reagimi im « femëror » është që të them me vete : « Eshtë e bukur. Përse është e bukur ajo ? » E megjithatë, më kanë shpjeguar se po të ecim apo të shkelim mbi këtë minë në një mënyrë të caktuar… në një kënd të caktuar… gjithçka që mbetet nga një njeri, është thjesht një gjysmë kovë mishi… Këtu flitet në mënyrë normale për diçka që është anormale, kuptohet. Është luftë… Askush nuk çmendet duke parë skena të tilla – një njeri të shtrirë përdhe, që nuk është vrarë nga elementët apo fati, por nga një njeri tjetër.

Kam parë duke ngarkuar « një tulipan të zi », një avion që sjell në atdhe arkivolët e zinkut me trupat e ushtarëve të vrarë. Shpesh të vrarët i veshin me uniforma të vjetra të viteve dyzet, me qillota të fryra, dhe madje edhe këto qillota, nganjëherë mungojnë. Ushtarët flisnin ndërmjet tyre : « Të sapovdekurit i kanë futur në frigorifer. Të vjen një si erë mishi derri të egër jo aq i freskët ! » Do ta shkruaj këtë. Kam frikë se tek ne, njerëzit s’do të më besojnë. Gazetat tona flasin për rrugë të miqësisë të mbjella nga ushtarët sovjetikë.

Flas, bisedoj me ushtarët, shumë prej tyre janë vullnetarë. Kanë kërkuar vetë t’i dërgojnë këtu. Kam vënë re se shumica prej tyre vijnë nga familje të kultivuara – prindër mësues, mjekë, punonjës bibliotekash –, shkurt, nga njerëz që lexojnë. Ëndërronin sinqerisht se do ta ndihmonin popullin afgan që të ndërtonte socializmin. Tani kjo i bën për të qeshur. Më kanë treguar vendin në aeroport ku janë të rreshtuar me qindra arkivolë zinku që shkëlqejnë mistershëm nën diell. Oficeri që më shoqëronte nuk mundi ta përmbante veten : « Ndoshta aty është dhe arkivoli im… Do të më rrasin aty brenda… Për çfarë luftoj unë këtu ? » Dhe pastaj e zuri frika : « Mos e shkruani këtë… »

Natën, shihja në ëndërr të vrarë, të gjithë dukeshin të habitur : si kështu, jam i vrarë ? Kam vdekur vërtet ? S’është e mundur !

Me disa infermiere, vajta në një spital për civilë afganë, po çonim dhurata për fëmijët. Lodra, karamele, biskota. Kisha pesë arushë pellushi me vete. Mbërritëm tek spitali – një barakë e gjatë, dhe mbi shtretër, asnjë çarçaf, thjesht batanije. Një Afgane e re m’u afrua me një fëmijë në krah, donte të më thoshte diçka, për dhjetë vjet të gjithë këtu kanë mësuar pak rusisht. I dhashë një arush fëmijës, dhe ai e kapi me dhëmbë. « Përse e merr me dhëmbë ? » e pyeta e habitur të ëmën. Afganja ngriti batanijen. Djali i vogël s’kishte krahë. « Janë Rusët e tu që na kanë bombarduar. » Desh më ra të fikët, por dikush më mbajti…

Kam parë artilerinë tonë që i shndërronte kishlakët, domethënë fshatrat, në fusha të lëruara. Kam vajtur në një varrezë afgane të madhe sa një kishlak. Diku nga mesi i varrezës, një plakë Afgane ulërinte. Dhe u kujtova për atë fshatin tjetër pranë Minskut, për atë shtëpinë ku sapo kishin sjellë një arkivol zinku, për nënën që ulërinte. Nuk ishte klithmë njeriu, por një britmë kafshe… Ngjante me atë që e kisha dëgjuar në këtë varrezë të Kabulit…

E pohoj se nuk jam çliruar menjëherë. Isha e sinqertë me personazhet e mi, dhe ata më besonin. Secili prej nesh ka ndjekur udhën e tij të veçantë drejt lirisë. Përpara Afganistanit, unë besoja tek socializmi me fytyrë njerëzore. Jam kthyer që andej e çliruar nga të gjitha iluzionet. « Më fal, i thashë tim eti kur u ktheva, ti më ke rritur me besimin tek idealet komuniste, por mjafton t’i shohësh vetëm një herë ata ish-nxënës sovjetikë, ata që ju iu jepni mësim, ti bashkë me mamin (prindërit e mi ishin mësues), t’i shohësh duke vrarë në një tokë të huaj njerëz që as nuk i njohin, dhe të gjitha fjalët e tua bien poshtë. Ne jemi vrasës, babi, më kupton ? » Im atë u shkreh në lot.

Shumë njerëz janë kthyer të lirë nga Afganistani. Por kam ende dhe një shembull tjetër. Atje, në Afganistan, një djalë më ka folur nga larg : « Ti je një grua, e çfarë mund të kuptosh ti nga lufta ? Ti kujton se në luftë, njerëzit vdesin si në libra apo në kinema ? Në filma dhe në libra, vdekja është e bukur, por dje unë kam parë një shokun tim duke vdekur nga një plumb në kokë. Ka vrapuar nja dhjetë metër duke e mbajtur trurin me duar… » Shtatë vjet më vonë, i njëjti djalë, që sot është bërë një biznesmen i shkëlqyer, i pëlqen të tregojë kujtimet e veta nga Afganistani. Më ka telefonuar. « Përse i shkruan këta libra ? Janë shumë të tmerrshëm. » Ishte një njeri tjetër, nuk ishte më ai që e kisha takuar mes vdekjes, e që nuk donte të vdiste njëzet vjeç…

E kam pyetur veten se çfarë libri do të doja të shkruaja mbi luftën. Do të doja të shkruaja një libër mbi një njeri që nuk qëllon mbi askënd, që është i paaftë të qëllojë mbi një tjetër njeri, që thjesht ideja e luftës e bën të vuajë. Ku është ky njeri ? Nuk e kam takuar.

1990-1997

Letërsia ruse ka këtë gjë interesante se është e vetmja që mund ta tregojë përvojën unike së cilës i është nënshtruar një vend i madh. Shpesh më pyesin përse shkruaj gjithmonë mbi çështje tragjike. Sepse kështu jetojmë ne. Ndonëse tani jetojmë në vende të ndryshme, « njeriu i kuq » është ngado. Ai vjen nga ajo jetë, nga ato kujtime.

Për shumë kohë, nuk kam dashur të shkruaj mbi Çernobilin. Nuk dija si, me ç’mjet, dhe nga ta kapja. Emri i vendit tim të vogël të humbur në thellësi të Europës, për të cilin thuajse askush s’kishte dëgjuar të flitej deri atëherë, befas ka ushtuar në të gjitha gjuhët, dhe ne Bjellorusët jemi bërë populli i Çernobilit. Ne kemi qenë të parët e prekur nga diçka krejt e panjohur. Është bërë e qartë se përveç sfidave të komunizmit dhe nacionalizmave, përveç sfidave të reja të llojit fetar, na presin ende dhe disa probleme të tjera, më të tmerrshme e më absolute, që tani për tani janë të padukshme për syrin. Pas Çernobilit është hapur diçka…

Më kujtohen sharjet e forta të atij shoferit të vjetër të taksisë kur një pëllumb iu përplas pas xhamit të përparmë. « Çdo ditë, ka dy a tre që përplasen kështu… Dhe nëpër gazeta, ata shkruajnë se gjendja është nën kontroll… »

Në lulishtet publike, i mblidhnin gjethet dhe i nxirrnin jashtë qytetit, i varrosnin. E prisnin tokën në vendet e kontaminuara dhe e varrosnin edhe atë – të varrosësh dhé në dhé ! Varrosnin pemë, bar. Të gjithë dukeshin si të çmendur. Një bletërritës tregonte : « Një mëngjes, dola jashtë në bashtinë, kishte diçka që më mungonte, një zhurmë familjare… Asnjë mizë blete… Nuk dëgjohej më asnjë bletë. Asnjë ! Ç’po ndodhte ? Nuk kanë fluturuar as të nesërmen e as më vonë… Pastaj dikush na tha se kishte pasur një aksident në centralin bërthamor, fare pranë këtu. Por gjatë gjithë kësaj kohe, ne s’kemi ditur asgjë. Bletët po, e dinin, kurse ne jo. » Në lajmet e gazetave mbi Çernobilin, ata s’kishin fjalë tjetër në gojë veç atyre që të kujtojnë luftën : shpërthim, heronj, ushtarë, shpërngulje… Në central, KGB-ja ishte në lëvizje. Kërkonin spiunë dhe sabotatorë, kishte fjalë se aksidenti ishte një veprim i planifikuar nga shërbimet e fshehta perëndimore për të dëmtuar kampin socialist. Drejt Çernobilit vërshonin blinda dhe ushtarë. Sistemi funksiononte në mënyrë ushtarake, si zakonisht, por në këtë botë të re, një ushtar me një automatik të ri në dorë, ishte tragjike. Gjithçka ç’mund të bënte ai, ishte që të merrte doza të mëdha rrezatimi dhe të vdiste kur të kthehej në shtëpi.

Para syve të mi, njeriu i përpara Çernobilit shndërrohej në njeri të Çernobilit.

Rrezatimet, ne s’mund t’i shihnim, as preknim, as merrnim erë… Gjendeshim tashmë në një botë që ishte njëherësh familjare dhe e panjohur për ne. Kur shkova në zonë, më shpjeguan shpejt e shpejt se nuk duhej të këpusnim lule, as të uleshim në bar, as të pinim ujë pusi… Vdekja ishte shtrirë ngado, por kjo ishte tashmë një lloj tjetër vdekjeje. Me maska të reja. Një fizionomi e panjohur. Të moshuarit që kishin jetuar në kohën e luftës u shpërngulën edhe një herë, dhe ata shikonin përpjetë në qiell : « Dielli rrezaton… Ska as tym as gaz. Askush nuk qëllon. S’është luftë kjo ! Dhe ne të bëhemi refugjatë pastaj ?! »

Në mëngjes, njerëzit shpejtonin për tek gazetat dhe i mbyllnin menjëherë, të zhgënjyer : nuk i kishin gjetur spiunët. Nuk flisnin për armiq të popullit. Një botë pa spiunë dhe pa armiq të popullit, as këtë nuk e njihnin ata. Diçka e re po fillonte. Pas Afganistanit, Çernobili po na bënte njerëz të lirë.

Për mua, bota është zgjeruar. Në zonë, unë nuk ndihesha as bjelloruse, as ruse, as ukrainase, ndihesha përfaqësuesja e një sistemi biologjik që mund të ishte i asgjësuar. Dy gjëma kanë ndodhur në të njëjtën kohë : një gjëmë shoqërore – Atlantida socialiste është përpirë nga ujërat –, dhe një gjëmë kozmike – Çernobili. Rënia e perandorisë i trondiste të gjithë. Njerëzit ishin të zënë me jetën e përditshme, jetonin dita-ditës. Me çfarë t’i blenin ushqimet, si të mbijetonin. Në çfarë të besonin. Nën ç’flamur të ri të mblidheshin tani. Apo duhej mësuar të jetonin pa një ide të madhe ? Kjo zgjidhje e fundit ishte e panjohur për të gjithë sepse ne s’kishim jetuar kurrë kështu. « Njeriu i kuq » gjendej përballë qindra pyetjesh, dhe përballë tyre, ai ishte vetëm. Asnjëherë më parë, ai ska qenë aq i vetëm sa në ato ditë të para të lirisë. Kisha rreth e rrotull njerëz të tronditur. I dëgjoja…

Po e mbyll Ditarin…

Ç’ka ndodhur me ne kur perandoria është shembur ? Më përpara, bota ishte e ndarë në dy : ishin xhelatët dhe viktimat (ky ishte Gulagu), pushtuesit dhe vëllezërit e motrat (kjo ishte lufta). Elektorati, është teknologji, botë moderne. Më përpara, universi ynë ndahej ende në ata që kishin bërë kamp dhe ata që i kishin dërguar atje, ndërsa sot ndahet në sllavofilë dhe oksidentalistë, në tradhtarë të kombit dhe në atdhetarë. Dhe gjithashtu në ata që mund të blejnë, dhe ata që s’munden. Kjo, do të thosha se është sprova më mizore pas socializmit, sepse para pak kohësh, ne ishim të gjithë të barabartë. Përfundimisht, « njeriu i kuq » nuk ka qenë i aftë të hyjë në atë mbretëri të lirisë që ai e ëndërronte në kuzhinën e vet. E kanë ndarë Rusinë pa atë, dhe ai ka mbetur duarbosh. I poshtëruar e i zhvatur. Agresiv dhe i rrezikshëm.

Ja çfarë kam dëgjuar duke udhëtuar nëpër Rusi.

– Tek ne, modernizimi është i mundur vetëm me sharashka [burgje për shkencëtarët], dhe me ekzekutime.

– Rusët s’kanë nevojë të jenë të pasur, madje kjo iu shti frikën. E çfarë duan ata ? Gjithmonë të njëjtën gjë : që të tjerët të mos bëhen të pasur. Më të pasur se ata.

– Tek ne, nuk gjen njerëz të ndershëm, por shenjtorë plot !

– Ne nuk do të shohim kurrë breza që të mos e kenë njohur thuprën : Rusët nuk e kuptojnë lirinë, çfarë iu duhet atyre, është një kozak dhe një kamzhik.

– Dy fjalët kryesore të gjuhës ruse, janë lufta dhe burgu. Vjedhim, festojmë, dhe na rrasin në burg… Dalim dhe futemi prapë…

– Jeta në Rusi duhet të jetë e egër dhe e qelbur, sepse kështu shpirti rritet, vetëdijësohet se ai s’është i kësaj bote… Sa më shumë gjak dhe poshtërsira të ketë, aq më shumë hapësirë për shpirtin.

– Nuk e kemi forcën që të bëjmë një revolucion të ri, as çmendurinë që duhet. S’kemi më zemër për këtë. Rusët kanë nevojë për një ide që t’ua bëjë mishin kokërr.

– Jeta jonë luhatet mes bordellos dhe barakës së kampit – bordak dhe barak. Komunizmi nuk ka vdekur, e ka kufomën ende gjallë !

Po e marr lirinë të them se ne i kemi dalë huq fatit tonë që na është dhënë në vitet nëntëdhjetë. Si përgjigje ndaj pyetjes : « Çfarë duhet të jemi ne, një vend i fortë, apo një vend i denjë ku të jetohet mirë ? », ne kemi zgjedhur opcionin e parë : një vend i fortë. Dhe ja ku jemi kthyer sërish në kohën e forcës. Rusët iu bëjnë luftë Ukrainasve. Vëllezërve të tyre. Im atë është bjellorus dhe nënën e kam ukrainase. Kjo vlen dhe për shumë njerëz të tjerë. Avionët rusë janë duke bombarduar Sirinë…

Koha e shpresës është zëvendësuar nga koha e frikës. Koha është rikthyer prapa… Ne jetojmë në një epokë të dorës së dytë…

Tani, nuk jam e sigurtë se e kam mbyllur historinë e këtij « njeriut të kuq »…

Kam tre vatra : tokën time bjelloruse, atdheun e tim eti ku kam jetuar gjithë jetën, Ukrainën, atdheun e nënës sime ku jam lindur, dhe kulturën e madhe ruse, pa të cilën s’mund ta mendoj veten. Që të tre i kam të shtrenjtë në zemër.

Por në ditët tona, është e vështirë të flasësh për dashuri. 

NE LIDHJE ME NJE BETEJE TE HUMBUR

Fjalim i mbajtur në Stockholm, më 7 Dhjetor 2015,

me rastin e marrjes së Çmimit Nobel 

© Urim Nerguti, Dhjetor 2015, për këtë përkthim