"Dashamirëset "

Përkthyer nga Urim  Nerguti

Vëllezër njerëzorë, më lini t’ju tregoj si ka ndodhur. Nuk jemi vëllai yt, ma ktheni juve, dhe nuk duam ta dimë. Dhe është krejt e vërtetë që bëhet fjalë për një histori të errët, por mësimdhënëse gjithashtu, një rrëfim i vërtetë moral, ju siguroj. Ka rrezik të jetë pak e gjatë, tekefundit kanë ndodhur shumë gjëra, por nëse nuk jeni fort me ngut, me pak fat ju do ta keni kohën. Dhe pastaj, kjo ka lidhje me ju : do ta shihni mirë që kjo histori ju përket. Mos mendoni se po kërkoj t’ju bind për çfarëdo qoftë ; fundja, opinionet tuaja ju përkasin juve. Nëse kam vendosur të shkruaj, pas tërë këtyre vitesh, kjo është për t’i sqaruar gjërat për veten time, jo për ju. Për një kohë të gjatë, ne zvarritemi mbi këtë tokë si një krimb, në pritje të fluturës së shkëlqyer dhe të tejdukshme që e mbartim në vete. Dhe pastaj koha kalon, shndërrimi nuk vjen, mbetemi larvë, pohim i dhimbshëm, ç’të bësh ? Vetëvrasja, sigurisht, mbetet një rrugëzgjidhje. Por ç’është e vërteta, vetëvrasja nuk më tundon dhe aq. Kuptohet, e kam menduar gjatë ; dhe nëse do të duhej t’i drejtohesha asaj, ja si do të bëja : do të vendosja një granatë ngjitur me zemrën time dhe do të nisesha me një të qeshur të madhe. Një granatë të vogël që do t’ia hiqja siguresën me delikatesë para se të hapja dorën, duke buzëqeshur me zhurmën e metalike të sustës, të fundit që do të dëgjoja, përveç rrahjeve të zemrës në veshët e mi. Dhe pastaj lumturia më në fund, ose të paktën paqja, dhe muret e zyrës sime të zbukuruara me copëza mishi. Iu takon pastrueseve të pastrojnë, janë të paguara për këtë, s’kam ç’bëj për to. Por siç jua thashë, vetëvrasja nuk më tundon. Madje nuk e di pse, ndoshta një bazë e vjetër morali filozofik, që më bën të them se tekefundit nuk jemi këtu për t’u zbavitur. Atëherë, për të bërë çfarë ? Nuk e kam idenë, për të vazhduar, padyshim, për të vrarë kohën para se ajo t’ju vrasë. Dhe në këtë rast, si zënie kohe, në orët e humbura, të shkruarit vlen po aq sa një tjetër. Jo se kam aq orë të humbas, jam një njeri i zënë me punë deri në grykë ; kam atë çka quhet një familje, një punë, përgjegjësi pra, e tërë kjo të merr kohë, kjo nuk të lë dhe aq të tregosh kujtime. Aq më tepër që kam kujtime, dhe madje jo pak. Jam një uzinë e vërtetë kujtimesh. Do ta kisha kaluar jetën time duke prodhuar të tilla, edhe pse tani më paguajnë për prodhim dantelle. Në fakt, do të kisha mundur po aq edhe të mos shkruaja. Fundja, kjo nuk është një detyrim. Qysh nga lufta, kam qëndruar një burrë i heshtur ; falë Zotit, nuk kam pasur kurrë nevojë, si disa prej kolegëve të mi të dikurshëm, të shkruaj Kujtimet e mia me qëllim justifikimi, sepse nuk kam ç’të justifikoj asgjë, dhe as me qëllim përfitimi, sepse fitoj mjaftueshëm dhe kështu.

Njëherë, isha në Gjermani, për qëllime pune, diskutoja me drejtorin e një shtëpie të madhe veshjesh të brendshme, të cilit doja t’i shisja dantellë. Ia kishin rekomanduar emrin tim disa miq të vjetër ; kështu, pa shtruar pyetje, ne e dinim që të dy ku të ndaleshim, njëri kundrejt tjetrit. Pas bisedës sonë, që ishte zhvilluar madje në një mënyrë fort pozitive, ai u ngrit të merrte një vëllim nga biblioteka e tij, për të ma dhuruar. Bëhej fjalë për kujtimet pas-vdekjes të Hans Frank, Gjeneral-Guvernatori i Polonisë ; titulloheshin Përballë gijotinës. « Kam marrë një letër nga vejusha e tij, më shpjegoi bashkëbiseduesi im. Ajo e kishte botuar dorëshkrimin, të cilin ai e ka shkruar pas procesit të vet, dhe e kishte shitur për të siguruar nevojat e fëmijëve të vet. E merrni me mend, të arrihet deri këtu ? Vejusha e Gjeneral-Guvernatorit. E kam porositur për njëzet kopje, për t’i bërë dhuratë. Iu kam propozuar gjithashtu të gjithë shefave të mi të departamenteve të blinin nga një kopje. Ajo më ka shkruar një letër falenderimesh, mjaft prekëse. E keni njohur ? » E sigurova që jo, por që librin do ta lexoja me interes. Në fakt po, e kisha ndeshur kalimthi, do t’ju tregoj pak më vonë për këtë, nëse kam guxim ose durim. Por këtu, nuk do të kishte asnjë kuptim të flisja mbi këtë. Veç kësaj, libri ishte fort i keq, i ngatërruar, qaraman, i mbytur në një hipokrizi të çuditshme fetare. Këto shënime këtu do të jenë ndoshta gjithashtu të ngatërruara dhe të këqija, por do të bëj ç’është e mundur të jem i qartë ; mund t’ju siguroj që të paktën ato do të mbeten të lira nga çdo shtrëngim. Nuk ndjej keqardhje për asgjë : kam bërë punën time, ja kaq ; në lidhje me historitë e mia familjare, që ndoshta do t’jua tregoj, ato kanë të bëjnë vetëm me mua ; dhe për pjesën tjetër, nga fundi, padyshim që i kam thyer pak caqet, por aty nuk isha më plotësisht vetja ime, luhatesha dhe madje rreth meje bota përmbysej, nuk qeshë i vetmi të humbisja mendjen, pranojeni këtë. Dhe pastaj, nuk shkruaj për të ushqyer vejushën time dhe fëmijët e mi, jam plotësisht i aftë t’iu bëj ballë nevojave të mia. Jo, nëse më në fund kam vendosur të shkruaj, kjo është padyshim për të vrarë kohën, dhe gjithashtu, nëse e mundur, për të ndriçuar një apo dy pika të errëta, për ju ndoshta dhe për vetë mua. Veç kësaj, mendoj se kjo do të më bëjë mirë. Është e vërtetë se humori im është pak a shumë i zbehtë. Kapsllëku, padyshim. Problem bezdisës dhe i dhimbshëm, madje i ri për mua : dikur ishte krejt e kundërta. Për kohë të gjatë, më është dashur të hyj në banjo tre, katër herë në ditë ; tani, një herë në javë do të isha i lumtur. Kam përfunduar në lavazhe, procedurë e pakëndshme, por efikase. Më falni që po ju tregoj hollësira kaq të paturpshme : kam të drejtë dhe unë të ankohem pak. Dhe pastaj, nëse ju nuk e duroni këtë, atëherë do të bënit më mirë të ndaleshit këtu. Unë nuk jam Hans Frank, nuk më pëlqejnë mënyrat e holla. Dua të jem i saktë, aq sa mundem. Megjithë të metat e mia, dhe ato kanë qenë të shumta, kam mbetur një nga ata që mendojnë se të vetmet gjëra të domosdoshme për jetën njerëzore janë ajri, të ngrënit, të pirit dhe jashtëqitja, dhe kërkimi i së vërtetës. Pjesa tjetër është dytësore.

Para pak kohësh, ime shoqe ime ka sjellë në shtëpi një mace të zezë, duke menduar padyshim se kjo do të më jepte kënaqësi. Sigurisht ajo nuk më kishte kërkuar mendim. Ajo duhej të dyshonte që unë do ta kisha refuzuar prerë, fakti i kryer ishte më i sigurtë. Dhe me të qenë macja aty, kishte mbaruar puna, nipërit do të qanin, etj. Megjithatë, kjo mace ishte fort e pakëndshme. Kur provoja ta ledhatoja, për të treguar vullnetin tim të mirë, ajo shkonte të ulej në parvaz të dritares dhe m’i nguliste sytë e saj të verdhë ; nëse kërkoja ta merrja në krah, ajo më gërrithte. Natën, përkundrazi, ajo vinte të shtrihej e mbledhur mbi gjoksin tim, një masë mbytëse, dhe në gjumë shihja ëndërr që po më zinin frymën nën një grumbull gurësh. Me kujtimet e mia, ka qenë pak a shumë njëlloj. Herën e parë që vendosa t’i hedh në letër, kam marrë pushime. Kjo qe ndoshta një gabim. Gjërat megjithatë ishin në rrugë të mbarë : kisha blerë dhe lexuar një sasi të konsiderueshme librash mbi çështjen, me qëllim që të rifreskoja kujtesën, kisha përpiluar tabela organizimi, vendosur kronologji të hollësishme, e kështu me rradhë. Por me këto pushime, papritur kisha kohë të lirë dhe fillova të mendoj. Për më tepër, ishte vjeshtë, një shi i qelbur gri zhvishte drurët, dhe unë bija ngadalë në angushti. Vura re që të mendosh, kjo nuk është një gjë e mirë.

Mund ta kisha nuhatur këtë. Kolegët e mi më mbajnë për një njeri të qetë, të shtruar, të thelluar. Të qetë, sigurisht ; por shpesh gjatë ditës, koka ime fillon të skuqet, pa zhurmë si një furrë krematore. Flas, diskutoj, marr vendime, si çdokush ; por në bar, para gotës sime, përfytyroj që një njeri me çifte në dorë hyn brenda dhe hap zjarr ; në kinema apo në teatër, mendoj një granatë pa siguresë e cila rrokulliset poshtë rreshtave të karrikeve ; në sheshin publik, një ditë feste, shoh shpërthimin e një makine të mbushur me dinamit, harenë e pasditës të shndërruar në kasaphanë, gjakun që rrjedh ndërmjet gurëve të kalldrëmit, copat e mishit të ngjitura pas muresh apo të flakura përmes dritareve për të përfunduar në supën e së dielës, dëgjoj britmat, rënkimet e njerëzve me gjymtyrë të shkulura si këmbët e një insekti nga një djalë i vogël kureshtar, shushatjen e të mbijetuarve, një heshtje të çuditshme si të qepur pas timpaneve, fillimin e një frike të gjatë. I qetë ? Po, rri i qetë, çfarëdo që të ndodhë, nuk e jap veten, nuk lëviz asgjë në fytyrën time, si fasadat e shurdhëra të qyteteve të shkatërruara, si pleqtë e harruar mbi stolat e parqeve me bastunet dhe medaljet e tyre, si fytyrat mbi ujë të të mbyturve që nuk i gjejmë kurrë. Do të isha i paaftë ta thyeja këtë qetësi të frikshme, edhe nëse do të doja. Nuk jam nga ata që bëjnë një skandal për një po apo jo, di ta mbaj veten. E megjithatë, kjo më rëndon dhe mua gjithashtu. Më e keqja nuk është detyrimisht këto imazhe që sapo përshkrova ; fantazi të tilla banojnë tek unë qysh prej kohësh, padyshim që nga fëmijëria, të paktën shumë më përpara se ta gjej dhe veten time në zemër të thertores. Në këtë kuptim, lufta ka qenë veçse një ripohim, dhe jam mësuar me këto skenare të vogla, ato i marr si një koment me vend mbi kotësinë e gjërave. Jo, ajo çka është zbuluar e mundimshme, rënduese, ka qenë të mos bësh gjë tjetër përveçse të mendosh. Ja shikoni : juve vetë, çfarë mendoni gjatë ditës ? Pak gjëra, në fakt. Të bësh një renditje të arsyetuar të mendimeve tuaja të përditshme do të ishte gjë e lehtë : mendime praktike ose mekanike, planifikime veprimesh dhe kohe (shembull : të vësh në zjarr ujin e kafes para se të lash dhëmbët, por bukën e thekur më pas, sepse këto bëhen më shpejt) ; preokupime pune ; halle financiare ; probleme shtëpiake ; ëndrra seksuale. Nuk po ju fus në hollësira. Në darkë, ju sodisni fytyrën në mplakje të gruas suaj, aq pak eksituese në krahasim me dashnoren, por përndryshe e mirë në të gjitha anët e tjera, ç’të bësh, kjo është jeta, pra ju flisni për krizën e fundit qeveritare. Në fakt as që e çani kokën për këtë krizë, por për çfarë të diskutosh tjetër ? Hiqeni këtë tip mendimesh, dhe ju do të bini dakort me mua që nuk mbetet ndonjë gjë e madhe. Sigurisht, ka dhe gjëra të tjera. Të papritura ndërmjet dy reklamash për milva, një tango e paraluftës, të themi Violetta, dhe ja që ia behin zhurma natore e lumit, faqoret e alkolit, era e lehtë e djersës mbi lëkurën e një gruaje të gëzuar ; në hyrje të një parku, fytyra e buzëqeshur e një fëmije ju kujton djalin tuaj, që ende nuk ka mësuar të ecë ; në rrugë, një rreze drite shpon retë dhe ndriçon gjethet e mëdha, trungun e zbardhuar të një rrapi : dhe ju mendoni befas për fëmijërinë tuaj, për oborrin e shkollës ku loznit me lufta duke ulëritur nga terrori dhe lumturia. Ju sapo keni patur një mendim njerëzor. Por kjo është shumë e rrallë.

Mirëpo, nëse heqim punën, aktivitetet e rëndomta, trazimin e përditshëm, për të kapur seriozisht një mendim, kjo është një gjë krejt tjetër. Gjërat ringjiten shpejt, në valë të rënda dhe të zeza. Natën, ëndrrat zbërthehen, shpalosen, shumëzohen, dhe në zgjim lënë një shtresë të hollë të hidhur dhe të lagësht në kokë, që merr shumë kohë për t’u tretur. Të mos keqkuptohemi : këtu nuk bëhet fjalë për fajësi, brejtje ndërgjegje. Edhe kjo është, padyshim, nuk dua ta mohoj, por mendoj se gjërat janë ndryshe të ndërlikuara. Edhe një njeri që nuk ka bërë luftë, që nuk ka vrarë, do ta pësojë këtë që po ju flas. Rikthehen ligësitë e vogla, poshtërsia, gënjeshtrat, shpirtngushtësitë që çdo njeri i ka. Nuk duhet të na vijë habi atëherë që njerëzit të kenë shpikur punën, alkolin, llomotitjet shterpë. As që edhe televizioni të ketë kaq shumë sukses. Shkurt, shpejt iu dhashë fund pushimeve të mia të kota, ia vlente më mirë kështu. Më dilte koha mjaft, në orën e drekës apo në mbrëmje pas largimit të sekretareve, për të shkruar.

Një pushim të shkurtër sa të shkoj të vjell, dhe kthehem menjëherë. Edhe kjo bën pjesë në mundimet e mia të vogla : herë pas here, vaktet e ngrëna më vijnë përpjetë, nganjëherë aty për aty, e nganjëherë më vonë, pa shkak, kështu. Është një problem i vjetër, qysh nga koha e luftës, kjo ka filluar rreth vjeshtës 1941 për të qenë i saktë, në Ukrainë, në Kiev mendoj, ose ndoshta në Jitomir. Padyshim që do të flas dhe mbi këtë. Sidoqoftë, që prej asaj kohe, e kam zakon : laj dhëmbët, hedh një gotë të vogël alkol, dhe vazhdoj atë çka po bëja. T’iu rikthehemi kujtimeve të mia. Kam blerë disa fletore shkollore, format të madh por me katrorë të vegjël, që i ruaj në zyrë në një sirtar me çelës. Përpara, mbaja shënime mbi fisha të vogla, edhe këto me katrorë të vegjël ; tani, kam vendosur t’i shkoj deri në fund. E për çfarë, këtë nuk e di mirë. Sigurisht jo për t’i dhënë mësime pjellës sime. Nëse vdes në këtë çast që po flasim, të themi nga një krizë kardiake, ose nga një mpiksje gjaku në tru, dhe nëse sekretaret e mia marrin çelësin dhe hapin këtë sirtar, ato do të pësonin një tronditje, të gjorat, edhe gruaja ime njëlloj : fishat e mia do të mjaftonin gjerësisht. Do të duhet djegur të gjitha këto për të shmangur skandalin. Unë, për veten time aq më bën, do të jem i vdekur. Dhe tekefundit, edhe pse ju drejtohem juve, nuk është për ju që po shkruaj. […]

Shkëputur nga Dashamirëset (Les Bienveillantes), i Jonathan Littell.