Prrue në Dukagjin

Ernest Koliqi 

Gjithësaherë shof nga dritaret e shtëpisë malet që mbyllin kah veri fushën e Shkodrës, ndiej thellësisht plogtin e palavdi të jetës sonë qytetare. Malet e e hedhta, shkëlqyese në kaltërim qiellor, më lëshojnë prej së nalti e prej së largu një thirrje plot premtime të mistershme. Nuk e dimë na të gjithë se përtej atyne ledheve kalaje së gjallë ruhen e pruhen tepricat e Iliris? Po atëherë pse nuk ngjitemi deri atje për me ia zbulue rranjët qenies sonë kombëtare, për me ia hulumtue tharmet brumit me të cilin jemi ngjeshun?

Në një mbramje vere tue shtetitëah Fojletat e Puntorve (ah, bukuri e emnave të vjetër që një toponomastikë e shëmtuet po vjen tue zëendsue!) sytë nuk m'u nadnin prej maleve të bruzta në atë orë dite të Dukagjinit.

M'arrinte ma me theksim në atë mbramje të kulluet thirrja e tyne edhe mbrenda meje shndërrohej në një çurg fjalësh dallduese.

- Eja midis nesh, o Naçiz që qysh më sot dashunove ma fort çezmet e mërmerta zbukuruese fytyrash, se sa krojet e epëra të bjeshkëvet që tytyrat e pasqyrojnë besniknisht ashtu si janë. Eja ke na, pse mbi këto naltësina rreh zemra e kombit. Në gjinin tonë gurgulojnëtë mshefta burimet e poezisë arbënore. 

Ndëgjova. Iu ngjita luginave të blerta ku jehon e qartë kanga e Kirit edhe arrita në kërthizë të Dukagjinit.

Qe një darsëm për shiset e mia.

Ditët e para u shkrina në një lumni të freskët e të lulëzueshme që më përtrini shpirtin e korpin.

U çoja nga e shtruemja heret në mëngjes i lehtë e i vergjilët edhe dilja në një hundë mali, para shtëpisë së mikut që më përbujte, me pi qumështn ndejë në shkrepa mësa sytë gazmoheshin tue shëtitun nëpër në luginë të ngushtë e të thellë mbyllë në fund nga një mal i thikëshem, emni i të cilit len në buzë një shije illire. E dita më shkonte nëpër pyje, zhytë në shortina e në njomsina gjelbërore, mbi rudina të buta që ftojnin me u shtri në to e me fjetë tue andrrue Zana kangëdhuruese e Orë fatamira, bri krojeve që i premtojnë lumni të thjeshtë atij që ngrehë banesë të përhershme afër tyne.

Zhegu derdhte shpateve dritë arit pa vapë. Shtri në bar nën hije të lisave degë-rrëfatun ndëgjojsha, pezull shpirtin në një mrekulli të hollë epike, tingujt e lahutës, me të cilën miku malsor përsiellte kangët e veta kreshnikësh që unë ia lypja pajada.

Në mbramje, mandej, u rrethonin me raki e meze te bregu i përronit para oborrit. Aty hapej një të pamë i gjanë lugjesh e kreshtash. Mbramja e Malsisë shpaliste kreshtë në kreshtë mbi lugje mbulojën e vet të mrekullueshme ngjyrë-vjollce qindisë me hyj flakuesa. E burrat më bisedonin me za të ultë ndodhitë e shkueme.

Unë isha i lum si ç'mos kurrë.

Por zgjati pak ditë ajo lumni.

Herët në një mëngjes u ndodha mbi një livadh të epër ke të hymit e në pylli. Rrezet e para të ditës, shigjeta xixilluese, shkrepnin nëpër blerim të dendun të spërvjerrave bimore pa mujtë me depërtue në thellësi të tyne. Por rreshtat e parë të drujvet në skaj të epër të livashit pranonin hirin e dritës e visheshin andëshëm me ar të mëngjesit. Dukeshin rend i kandshëm shtyllash të qarta te praku i një falëtoreje së murrme.

Mbi atë prak të barosun, ku drita e bardhë dridhej me feksime të blerta, doli prej tempullit bimor në tremen e lavdëve të para, një nuse e hijëshme malësore.

Kush nuk e din se një femën e bukur i ep shpirt pamjeve të natyrës? Edhe Dante në vetmin prendverore të parrizit të tokës, të cilin për me e përshkrue shkrini të gjitha ngjyrat, të gjithë tingujt muzikorë, të gjitha amsimet që në kujtim të fuqishëm ia kish grumbullue përvoja e shqiseve të stërholla, vuni si stoli të atij visi të mrekullueshëm një vashë që këndonte tue mbledhë lule, Matelden plot mister që s'dihet mirë shka shembëllen në poemë hyjnor.

Por kjo Matelda ime arbënore s'erdh nëpër livadh të lulëzuem tue vallëzue si ajo e Dantes me lule të purpurta e të verdha ndër duer, por u avit kah na, që rrinim në bar, kadalë, me hap të randë sepse barte në shtëpinë një ngarkicë drushë.

Aty mbaroi kremtja e yve të mi. Gjithë ajo bukuri natyrore, ai blerim, ajo njomësi, ai qiell i kulluet, ajo dritë e gjallë banin me spikatë shëmtimin e asaj krijatyre kërrutëzue nën peshë që barte.

Na përshëndeti me za të kthielltë, mue e mikun malsor që gjithkund me shoqnonte, edhe u ndal kundruell nesh tue e mbështetun barrën e shpinën mbi një stom plot lule.

Për të njëqindten herë në jetën time pata rasë me u mrekullue tue vërejtë hijeshin e çuditëshme të malësoreve tona. Ajo vashë mali që më rrinte në atë ças përpara ish verevertë e bukur. Vijat e mta të tamthave e të mollëzave nëpër fytyrë të njomë vinin e përfundonin lëmuetas në qukë të mjekrrës së bardhë. Dy vetulla porsa të theksueme harkoheshin anash me përsosje të pashoqë ndërmjet ballit të kulluet e të syve syve të mëdhaj e të gjallë. Trajta e hollë e hundës së drejtë varej ambël mbi gojë të vocërr me buzë disi të çueme si ato të çilimijve kur llastohen. Ato buzë plot trill të natyrshëm zbutnin mallëngjimin fisnik e pak si të ftohtë të fytyrës tepër të rregullt. Ah, duert e saja të adhurueshme, të holla e të zbeta.

E kuqun dhe e djersun prej mundit, mirrte frymë hovshëm me krahnor të njomë i cili ulej e çohej ndërmjet litarve të ngarkcës që ia shtrëngonin sqetullat.

Drutë që barte, tue mos e lanë me u mbështetë lirshëm ke stomi, ia thenin vijat e gjymtyrëve të reja. Rrinte shtembnueshëm, gërmuç prej brezit e përpjetë nën peshë, lëshue pa hije pjesën e ultë të trupit përpara. Shembëtimi i asaj ndejeje të pagjashme, shkaktue nga barra që i randonte mbi shpinë, shtohej nga bukuria në lulëzim të shtatit të saj rinor.

Mue një ndiesi e arrtë më lvizte përmbrenda, Idhëni? Zymnim?

Ajo vshë, para drujvet të pyllit mbi livadh mëngjesor, me gjymtyrë të papengueme, do të m'ishte dukun amandriade e zhdërvjelltë njatëherë dalë nga një lëvore ahi. Sytë e mi, do t'u kënaqnin në atë vegim bukurie e ndoshta një kangë pagane do të më shërthente nga zemra.

Ashtu ngarkue, ajo motër malësore m'a prishi lumninë e shikimeve.

Një za i msheftë më qortoi:

- Ah, Narçiz i pashpirt, plot kujdes vetëm për kënaquninë tande, ti erdhe mbi këto male si në një muzë të gjallë për me argëtue shqiset tueja e me gjetë një burim kangësh të bukura. U mashtrova. Shpatet e lulëzueme, pyjet plot mistere të blera, krojet kangatare janë suazë e mrekullueshme rreth një pikësimi të mjeruem. Motra të tueja, vllazen të tuej vuejnë në këtë eden rrezesh, ujnash, erëzash. Ajo dritë lilash, që vezullon në agim me hare virgjinre mbi maje të guximshme e derdhet si lum i drishëshem lugjeve, vishtirsisht depërton nëpër kulla të errta, që kanë frangjijat përdritore, ku në tym e në ajër të pandrruem gjallojnë këto banuesa malesh. Jashtë, ajr i shëndetshëm plo amësim pishe, e lule të puthuna prej flladit; mbrendë, duhma frymësh të ndryshme, ku mbin fara e sëmundjeve.

Kështu më thonte një za i përmbrendshëm. M'u tërqeth shtati. U lëshova në një rrymë mndimesh të trishtueshme. Mendova bestytnitë që turbullojnë krojet ma të kullueta të gëzimit, zakonet mizore që thajnë sa jetë të reja, virtytet e keq-kuptueme që shkaktojnë gjaqe e vaje.

Vasha me ngarkicë drushë ë shpinë po largohej kah fundi i livadhit ambëlsisht i prirun në teposhte. Kur u çova, edhe unë ndjeva një peshë mbi shpinë. Randonte mbi mue një barrë e padukshme.

- Po, mbasi pafuqia e vjershës sate nuk mundet me zbutë mjerimin e tyne, vuej me ta, poet, qaj me ta.

Eca edhe unë i kërrutzuem si vasha e ngarkueme që doli në livadh të qartë prej pyllit të murrmë. E u ndala në breg të një prronit i zhyta duert në ujin e rrjedhës. Mu duk se dy duer të njoma e të ngrita nimfa kapen duert e mia e i shtrënguen me ambëlsi tue m'i dhanë shtatit një të dridhun freskie e rinie. Shikova ujin e kërkova në rrjedhë gjymtyrët e buta të hyneshës. Pashë vetëm fytyrën time. E u çuditas kur më doli në sipërfaqe të prronit një Narçiz i panjohun. Në fytyrë i lexohej vuejtja, një vuejtje fisnike pastruese, përtrise. Krenia prap vetonte në të, jo ma ajo e fuqisë së andrrimit por krenia e zotnisë ndër flijime.

Çova sytë prej pasqyrës së lëvizun edhe i naltova kah majet e maleve. 

- Me një za vetmitar por të nxehtë, me një kangë të përvujtë por plot dashuri, me një dashuni pastrue nga vuejtja për të tjerë, mundet me u ndiell në qiella tueja, o male, një agim i lum e i drejtë për banuesit që gjallojnë shpateve në zymnim e në vobsi?

Përroni i Dukagjinit, që rridhte e gurgullonte bri meje, e rrëmbeu fjalën time edhe e çoi teposhtë kah fushat e kah deti. Mue më brente një dëshirë që prap sot më salvon. Dëshirë me i lumnue malsitë tona.

Në ujë të atij përroni njofta ndoshta fytyrën time të vërtetë.