Për nostalgjinë morbide

“Vallë sa poema kanë krijuar këta tridhjetë vitet e fundit poetët tanë të epokës kapitaliste?"

 

 

 

 

 

Shkëlqim Çela *

 

 

 

 

Citoj: “Poema “Nëntoriada” (1976) ecën në gjurmët e poemës “Komunistët”. Pesë vjet pas saj. Periudhë jo e vogël. Por nuk duhet harruar që poema është ndër llojet më të vështira të krijimit letraro-artistik në tërësi. (Vallë sa poema kanë krijuar këta tridhjetë vitet e fundit poetët tanë të epokës kapitaliste? Pa përfshirë këtu vetë D. Agollin!).”

Këtë më sipër e thotë Shpëtim Çuçka tek Milosao e fundit. Ka disa numra të gazetës që ai merret me Dritero Agollin. Nuk e kam lexuar me thënë të drejtën, veç një shikimi diagonal, - fragmenti i mësipërm më ra në sy, pasi ishte si abstrakt për pjesën e radhës, - nuk e kam lexuar sepse me siguri absolute për Agollin dhe poemat e tij mbi komunizmin shqiptar, nuk besoj se do të mundej të më thosh gjëkafshë të re kurrkush, pra as Çuçka. Do të ndryshonte puna po të ishte fjala për Rrush Rrushitin, Limo Labinotin e kompani. Por këto janë çështje botëkuptimesh dhe shijesh personale, si dhe një e drejtë e gjithkujt të pëlqejë ç’t’i dojë e bardha zemër. Ajo që më ndali ama për një çast ishte kjo gjëja e kllapuar:

“Vallë sa poema kanë krijuar këta tridhjetë vitet e fundit poetët tanë të epokës kapitaliste? Pa përfshirë këtu vetë D. Agollin!”

Kjo ishte pika e ujit që e derdhi gotën dhe i tha ndal shpërfilljes. E thënë për të 100-ën herë: studiuesit e opinionistët tanë nuk lexojnë! Kjo përbën diçka në kufijtë e krimit profesional apo të jakës së bardhë. Tek fjala e tyre si rregull nuk mund të mbështetesh, ajo është si një shkarpë e tharë që të ngel në dorë.

Nuk dua të tjerr gjatë polemika për këtë çështje, sepse vërtet nuk ia vlen dhe nuk më jep anjë lloj gëzimi krijues, por nuk mund të rri pa thënë sa vijon:

- Zhanri më i molepsur i letërsisë në monizëm kanë qenë poemat. Nuk ka gjë më patetike, më të pabazë, më thirrmore boshe se sa poemat shqipe të realizmit socialist. Pse-ja e kësaj do të meritonte një shkrim më vete. Poemat gëlltitën gjithkënd!

- Në ka diçka që letërsia e pas 90-ës e tejkaloi atë të para 90-ës, kjo është poezia, në veçanti poezia e fillimviteve 90-të. Të kesh të atillë poezi dhe autorë e të përdëllehesh për Agollin e poemave me turbina që s’punuan siç duhet, me tokë që nuk ushqeu siç duhet, me komunistë që nuk udhëhoqën siç duhet, me ideologji që nuk qullosi kurrgjë, kjo është në rastin më të mirë një teleshmanllëk. Rastin më të keq e le të hapur.

- Pyetja retorike “Vallë sa poema kanë krijuar këta tridhjetë vitet e fundit poetët tanë të epokës kapitaliste?” do të meritonte çdo përcaktim e mbiemër negativ. Ajo simulon sigurinë e dikujt që di se ç’po flet, por që në fakt nuk di kurrgjë, sepse, më lejoni ta përsëris për të 101-tën herë: shkruajtësit tanë NUK lexojnë. Poemat më të mira të Arb Elos, për shembull, janë të atij niveli, saqë kujtdo me një strukturë shpirtërore normale, do t’i vinte turp t’i qaste, edhe ashtu retorikshe, edhe ashtu në kllapa, si ndozot Çuçka, përkrah rreshtave fosile të Agollit, që thoshte se thurte këngë, por e dinte fare mirë se po bënte marshe! Sepse marshe kërkonte tregu i komanduar asaj bote. Marshe dhe këngë masash. Nuk ka gjë më klienteliste se poemat e realizmit socialist!

- Në këtë lloj matrice, nuk është asnjë çudi pse letërsia më e përfolur në mejhanen mediatike sot është vrimore. Ose vjershërime në thelb debile proftasur nga gjithkushi. Po, kuti i vlerësimit, si një busull e çakërdisur, nuk punon dhe të degdis me siguri atje ku s’duhet.

- Në këtë lloj matrice, nuk është asnjë çudi pse shijet e publikut shqiptar janë kaq të çoroditura, kaq të paqena, ose kaq kiç dhe skiç. Sepse shijet edukohen, ashtu sikurse lexuesit përftohen. Ndërkaq: nuk ka drejtim më të gabuar e të rrejshëm kritike se sa autori; autori krijon atë që ia merr mendja, autori ka shumë pak zgjedhje mes vetjeve krijuese. T’i turresh autorit pse shkruan keq a kot, është si t’i thuash qenit pse leh. Sidomos natën vonë, kur duhet qetësi. Opinionistët e studiuesit në të kundërt kanë zgjedhje të bollshme në duar, shkrues ka më shumë se plot, dhe në një vend me trusni publike ngordhalaqe lexuesish, ata janë pothuaj sovranë në përcaktimin e asaj që sheh dritën e shpërfaqjes publike. Ata pra kanë “fajin” thelbësor, si të zgjedhjes, edhe të moszgjedhjes.

- Më e keqja në këtë histori nuk është ripromovimi i gjërave të cilat e kanë marrë pjesën e tyre me stërtepri të promovimit (poemës Nënë Shqipëri i është kushtuar një gazetë e tërë e Zërit të Popullit dhe na u nda nëpër shkolla më me berihaj se Bagëti e Bujqësi, se ashtu u propagua, Bagëti e Bujqësia e re e Shqipërisë Socialiste). Më e keqja në këtë histori është ajo e uzurpimit të hapësirës botuese dhe kohës lexuese, pra mosdhënia vend, mundësi e ekspozim veprave vërtet të mira, (Edhe poemave! Që asesi nuk mungojnë!), të shkruara nga autorë shqiptarë, të cilët kanë vetëm një minus të madh: Nuk bëjnë pjesë në klanet e fërnetit germor, të tryezave të akshihaneve të harfeve, dhe nuk i kanë lexuar, natyrisht, ustallarët shetitës të redaksive televizive apo të shtypit periodik. Dëmi këtu në thelb është një kosto e oportunitetit, shkaktohet jo nga çka u bë, por nga çka s’u bë për shkak të asaj që u bë. 

- Duke e keqparaqitur letërsinë bashkëkohëse shqipe, duke e bërë atë si prodhim njerëzish që nuk kanë të bëjnë kurrgjë me letërsinë mirëfilli, duke ngritur në piedestale (të cilëve iu vjedhin gurët apo pllakat e metalit) krijimtari që të zë tmerri kur i shikon veç faqen e parë, duke e institucionalizuar këtë me shampanja pritjesh xixëlluese, plot funksionarë me tagër për gjithçka (deri kryeministra e presidentë), por që nuk kanë “haber” nga letërsia mirëfilli, edhe kostoja e oportunitetit të humbur, e asaj çka duhej të promovohej vërtet, bëhet më e vogël. Shumëkush mund të thotë: “epo punë e madhe, më mirë Nëntoriada se sa këto meselerat me xhixhilera të sotme”.

 

Unë jam për qasje faktuale – kjo mbase lidhet me profesionin tim të ditës që është shkencë ekzakte e zbatuar. Për pyetjen retorike të Çuçkës po jap dy pjesë poemash me autorë “kapitalistë" – Zot çfarë llahtare në vetevete ky përcaktim! - një timen dhe një të Arb Elos, të cilin e rekomandoj ku e ku përpara marsheve e këngëve të masave ala “Komunistët”, “Nëntoriada”, apo “Nënë Shqipëri”. Poemat nga ku janë marrë pjesët nuk përmenden kurrkund nëpër gazetëra e analizëra, natyrisht, pas akordit të pashprehur të bojkotimit me heshtje, për të cilën kafeneja fërnetore shqiptare e letrave është vërtet virtuoze si në asgjë tjetër.

 

Ja pra, sa për shembull vijon një pjesë nga poema ime “Për nostalgjinë morbide”:

 

Atdheu janë lisat e shkurtër,

Pëshpëriti dikur një qafë në vesh,

Diktaturë e visores me kodra të nëpërkëmbura

Pa emër si skllevër,

Përçorët e dikurit prijnë tufëza

Të imtash që u bënë vërtet të imta,

Holluar e fir duke ripërtypur

Poemat e vjetra si sanë mullarësh.

Shkurre është atdheu, makje mesdhetare,

Shqopë, shkozë, dëllinjë e mare,

Xunkth vaginash që nuk shqyhen nga toka,

Waxing i dhembur prej prostitute të lirë

Që nxiton se i erdh orari

Dhe rripet shëmtuar në shqyerjet e fundit

Të lëkurës në pjesë delikate.

Klienti, klienti… Tregtinë më të vjetër zgjodhe, 

Amëdheu im që kaq shumë

E celebron vjetërsinë…

Plagë e erozionit mes për mes

Lind atdhe kur bie shi,

Midis pushimeve të përflakura 

Me garza të përgjakura reshë,

Kapur pas qiellit me paramandë.

 

Ose Arb Elo, me “Harqe urash” – po jap më shumë se një fragment për të shpëlarë atë “Internacionale do të jetë Bota e Re” që më kumbon kokëfortësisht në veshë si mbyllja marshiale e “Nënë Shqipëri”.

 

Ja Elo “kapitalisti”. Lexim të këndshëm!

 

1.

 

"Enët...

Thjesht e troç,

Mund të ta them troç

atë që kam për të thënë,

si një pjatë e lënë mbi tryezë,

ende e ngrohtë nga përkushtimi i saj,

e mbuluar me kujdes me një kapak çeliku,

që të mos dalë avulli e bashkë me të edhe shija,

me kanën me ujë të ftohtë aty pranë, me lugën, pirunin, 

thikën dhe një pecetë dhe, porsi një fëmijë, 

një ëmbëlsirë ca më tutje,

sheqerpare.

 

Ndërsa kafen pas buke të duhet 

ta bësh vetë, pasi nuk ia këshillon mjeku

dikujt si ti, me cytje zemre, por edhe cigarja...

Qortim i heshtur, mungues e mallëngjyes,

mu si mungesa e asaj vetë: një pusullë

si busull, si gjurmë përkah hyrja,

andej nga ke ardhur, guri aty,

dera: më shumë se kaq

nuk ka pse të thuhet,

as të shkruhet,

ndaj: "Vij...

vonë sot...

Enët…

 

... Ilaçet"

Anës e anës,

Mund të ta them si mjek,

me fjalë të një gjuhe të vdekur,

si maskat që i hedh vetes për fytyrën

me baltë nga Deti i Vdekur; mund të ta shkruaj

mu si rabin një rrotullame Torahu atëbotë, në guvë,

me katërqind e ca urdhëresa, me ornamente

dhe qëndisma, nuska e simbole pa fund -

... yndyra s'të bën mirë, as dhjami,

për tensionin, jo mishit të derrit,

alkoolit, drogës dhe femrave...

përsa kohë jemi bashkë,

përndryshe... hiç asgjë,

asgjë, nuk e thashë, jo,

vetë e mendove,

"Vij vonë sot...!

Ilaçet…

 

... dhe fli,

shih të flesh!"

Mund të ta them si njeri,

me ato pak fjalë që na gjenden,

kur vjen një mik papritur për të bujtur,

bukë e kripë e zemër: të tepërta, kur mundesh 

thjesht i heshtur ta thyesh të parën, ta zgjatësh,

ta hedhësh të dytën, atë që qenkëshim vetë,

e ta lësh të rrahë të tretën, atje ku rreh 

edhe pa ne, në gjoks, pa e nxjerrë 

ç'prej atje, prej kafazit zogun.

"Vij vonë sot...! Mos më prit!

Dhe fli, shih të flesh!

Gjumë të ëmbël,

shpirt!"

 

Shpirt a jo,

zemër a jo, kripë jo,

e amësht buka e qelës,

Si të ta them pra, që jo se s'të dua,

por as që të dua; që jo se s'më hahet,

por edhe që uri s'paskam; që jo se s'dua,

por edhe dua?

Si pra, si?!

 

Si të ta them

pa e thyer derën,

pa qarë ti e u hidhëruar unë,

si kafeja që i bëj vetes pas buke,

kundër çdo këshille mjekësh,

cigareve rresht e rock-ut,

pa të bërtitur, humbur

durimin, shpresën,

se dua të vdes?

 

Se dua të vdes,

Por edhe që të jetoj,

se dua të gjalloj si urë,

si njëra nga mrekullitë e botës,

që nuk gjenden më: mu si labirinti,

si gjiganti i Rodosit me njërën këmbë

në botën tjetër dhe tjetrën këtej,

këtë si të ta them, ma thuaj?

Me fjalë? Apo me heshtje?

Me puthje? Me duar?

Se dua e s'dua,

se të dua,

të dua 

hua?

 

2.

 

Këto fjalë janë veç për ty:

 

Më erdhën pas mesnate 

si shenjat e para të një sëmundjeje, 

i kujtova në fillim për të kota dhe kalimtare,

por u përsëritën edhe të nesërmen, edhe pas tri ditësh,

ndërsa tani, e vetmja mënyrë për t'u çliruar prej tyre

është t'ia dorëzoj marrësit si qindëshet e vjetra,

jeshile e me rrudha nga gjithfarë duarsh,

t'ia dorëzoj marrësit me të parë.

 

(Eh, fjalët, para bixhozi skutash,

ku shahet, pihet e mëkatohet pa fund,

para që s'kanë të bëjnë me mallin fare

dhe atë që jam e qenkësh ti për mua...)

 

Ja pra:

 

"U bënë tri ditë tashmë që jam këtu i shtrirë.

Më pyetën për ty. Nuk e di më ç'bëhet, u thashë;

E pse nuk shkoni t'ia thoni vetë?

 

Se s'na dëgjon më kush, thanë, siç flasin shpirtrat,

me zë të ulët aq , sa nuk merret vesh në flet me vete,

apo dëgjon vërtet zëra dhe zërat e kujt janë.

 

Zgjohu! thanë."

 

3.

 

Park lodrash i varfër, fëmija i vetëm unë, 

i ulur në cepin e një trau, nga ata si peshore,

për të cilët duhen dy vetë.

 

Ngul këmbët në tokë e u mëshoj

e kështu ngrihem deri në pikën më të lartë,

tjetrën mund ta përfytyrosh po të duash,

po nuk ka pse, nëse ke ardhur këtu për të luajtur

me forcën e rëndesës, atë të mungesës.

 

E vetëm kur zbret poshtë, të rëndet vërtet

pesha e tjetrës, dikush që të sheh e buzëqesh,

të qesh e nuk merret vesh se kush ia ngjit këtë kujt,

ashtu si nuk merret vesh se kush e fillon vërtet lojën,

kush u mëshon i pari si kalë në një pajton me dy të tillë

këmbëve të tij për t'u ngritur pak kas, ca përpjetë.

 

Dedal, më mungon këtu sipër 

e dielli po më djeg velin që mban ndër re. 

Po bie e mendimi i fundit në rënie më bie në mendje; 

unë bie në det e ai në mua.

 

Gjithkush e ka një vend të zbrazët njeriu anijes së vet,

gjithkujt i duhet në kiç një zotë që ta mbrojë nga stuhitë,

secilit një ishull, secilit një tjetër, secilit dekën e vet.

 

Park lodrash i varfër që luan me mua,

me të vetmen lojë të gjallë të natës, luan ëndrrash

dhe kukafshehti me të mbytur vërtet.

Lule shohin ata e një dritë të verdhë që s’djeg.

 

Po të kesh vdekur një herë,

veç e dëshiron këtë jetën që mbetet pas saj; 

ne mbytim dëshirën e jo veten, dëshirën për të fluturuar si re, 

ndërsa ato e shiojnë mallin e tyre për të ecur mbi këmbë.

 

Në anën tjetër të shilarësit rigon prej një reje shi i hollë,

një këmbë dallohet për pak e fshihet një zonjushë nën një vel tymi,

zhduket pas derës që mbyllet të pajtonit e ky niset.

 

4.

 

Dita ul krahun dhe të gjuan mbi sipërfaqen e pellgut të dritës

e ti bën ca kollotumba aty, prek cipën e marramendjes, të gazmendit,

merr forcë të re aty, shkëputesh e hidhesh përsëri,

gjersa të këputesh nga mbrëmja, do-s'do me një llokoçitje të mbytur,

thellësive ku nuk hyjnë zhurmat dhe të gjallët pa fjetur, pa vdekur.

 

Buzë liqenit të kanë gjetur, aty të hedhin prapë

e tash do të zgjasë mijëra vjet derisa era e valët, tërmetet

dhe mëshira e të Plotfuqishmit të të nxjerrë prapë në breg.

 

Të të thajë era dhe të të rreshkë dielli, të të ploten damarët,

të lëmohesh nga fërkimi me të ngjashmit e tu e ndoshta ke fat

dhe plas nga vapa dhe shndërrohesh në rërë dhe si të tillë 

askush e asgjë nuk ka ç'të të bëjë më.

 

Rëra dhe hiri janë gjendjet më të lumtura të materies.

Ah po, dhe pluhuri... 

që është, në fund të fundit, njëra nga të dyja këto.

 

Ndaj na bezdis kur nis të formohet golemi që s'na dëgjon,

ai i shurdhëri e jo pipëza e dritës që u drodh kur Zoti tha:

"Fiat Lux!"

 

Bëmë që të mos di asgjë e të harroj edhe këto që mësova.

 

Bëmë shkretëtirë, mbetje vullkanike 

ose banor të vetëm banesash të braktisura; 

bëmë pluhur aty, që të marr e jap me çarçafët e hedhur sipër orendive,

që të ndrij kur ndonjë rreze të gjejë udhën mes perdeve të trasha.

 

Porse deri atëherë jam një gur, një gur petashuq në breg,

që pret dorën e lëmuar të ditës ta marrë e ta flakë kot tutje,

ndërsa prej atje ku do të prehesh me shekuj të tërë 

kthehet i lagur e me shkop në gojë një qen, 

me të cilin luajnë të zotët e vet…

 

 

 

* Fitues i Çmimit "Kadare", 2016.