Besnikeria dhe Liria e Perkthimit

Nga Urim Nerguti

Para së gjithash, dhe kjo do të na lehtësojë shumë punë për më poshtë, ne duhet të merremi vesh mbi çështjen : Ç’është një përkthim ? Fjala shqipe përkthim është e formuar nga dy pjesë : për dhe kthim. Për të parë më qartë në këtë bashkim, le të shkojmë të pyesim filozofin e madh gjerman, Martin Heidegger. Në veprën e tij Was heisst Denken ? (Çfarë thirrim të mendosh ?), ai shkruan : "Dieses aber Übersetzen ist nur möglich als Übersetzen" : "Por ky Përkthim është i mundshëm vetëm si Përkthim." Theksi ikën kështu nga kthim dhe bie mbi për.

Ç’do të thotë kjo ? Do të thotë se fjala tashmë është kthyer në një shenjë, na jep kahun e një lëvizjeje drejt diçkaje. Si mund ta kapim këtë shenjë ? Shenja kapet duke hetuar dhe dalluar qartësisht dy pika : nga ku vjen kjo shenjë ? dhe për ku është drejtuar ajo ? Kjo gjë, e përkthyer në sferën e përkthimit, sferë e cila është objekti ynë i këtij shkrimi, do të thotë : çfarë lexon përkthyesi kur lexon një origjinal ? Lexon një ide ? Lexon disa fjalë ? Apo lexon një mpleksje në lëvizje të përhershme të idesë në fjalë ? E shprehur më shkoqur : çfarë përkthen përkthyesi, ide apo fjalë ? Këtu, dhe kjo duhet pohuar përnjëherë dhe pa e zgjatur më tej, nuk ka asnjë përgjigje të sigurtë. Ka shkolla përkthimi që i mëshojnë të parës, ka që i mëshojnë të dytës. Të merresh me dënime kategorike të njërës apo tjetrës, do të thotë të kesh një mendësi disi përjashtuese. Çka kjo do të sillte përplasje të kota dhe shpenzime të panevojshme energjish. E i tillë, nuk është qëllimi im.

Nëse do të ndërtonim një tablo disi të mjaftueshme me teoritë kryesore të përkthimit ndër shekuj, do të shihnim se gjendja nuk është ajo e një uniteti njëzëri. Për shembull, rabinët e lashtë predikonin përkthimin fjalë për fjalë të teksteve të shenjta. Ndërsa Ciceroni, përkthimin e kuptimit dhe jo të fjalëve. Gjithashtu dhe Shën Jeronimi, shenjtori mbrojtës i përkthyesve, këshillon respektimin e kuptimit. Megjithatë, ai pranon se askush nuk mund të hahet me fjalën e Zotit dhe se duhet bërë një dallim mes përkthimeve të Shkrimeve të Shenjta (që duhen fjalë për fjalë), dhe përkthimeve të tjera (që duhen sjellë si kuptim). Në Mesjetë, që njihet dhe si epoka e përkthimeve të mëdha nga greqishtja dhe latinishtja drejt gjuhëve kombëtare në formim e sipër, debatet mbi përkthimin morën një pamje teorike. Boetius mendonte se duhej fjalë për fjalë, për të mos shtrembëruar realitetin. Në shekullin e XIV-të, Leonardo Bruni thoshte se respektimi pa kushte i gramatikës nuk sjell detyrimisht një kuptim të mirëqenë. Joachim du Bellay, shekulli i XVI-të, ishte i pari që foli për karakterin mosmirënjohës të përkthimit. Ai thoshte se mund të flitet për përkthim vetëm për aq sa ai sjell kuptimin, dhe mbronte idenë se poezia është e papërkthyeshme, me përjashtim të rastit kur përkthyesi ka një frymëzim të njëjtë me atë të autorit. Një tjetër përkthyes i madh i shekullit të XVI-të, Jacques Amyot, futi idenë e përshtatjes, një ide kjo që mund të përafrohet sot me idenë shqiptare të shqipërimit. (Le të jetë thënë kjo kalimthi, kjo ide më duket ndër më famëkeqet në fushën e përkthimit. Të përkthesh një vepër të shekullit të XIX-të me frymën e shekullit të XXI-të, kjo është mirëfilli të masakrosh një tekst.) Dhe kështu mbërrijmë tek Georges Mounin (1910-1993), një teoricien i njohur i përkthimit, i cili jep dy mënyra përkthimi :
1. me syze të tejdukshme, këto janë përkthime ku nuk ndihet përkthimi, lexuesi lexon një vepër sikur ta ketë shkruar një fqinj i pallatit. Gjuha e huaj nuk ka lënë asnjë shenjë mbi përkthim ;
2. me syze të errëta, këto janë përkthime ku lexuesi e ndjen përnjëherë se po lundron në një territor të huaj. Fryma e gjuhës së huaj ndihet përmes tërë veprës. Ortega y Gasset thotë se përkthyesi duhet të zgjedhë : ose gjuhën e vet, ose gjuhën e huaj, ndonëse parapëlqen gjuhën e huaj.

Pasi kam numëruar kështu disa mendime dijetarësh të ndryshëm, do të doja të ndalem pak dhe në dy emra të shquar të letërsisë europiane : Walter Benjamin (1892-1940) dhe Valery Larbaud (1881-1957). Për Benjamin, përkthimi nuk është kopje e origjinalit. Përkthimi nuk e fsheh origjinalin, por e lë të duket. Kështu, ai parashtron një prerje të artë mes besnikërisë dhe lirisë. Përkthyesi duhet të ndihet po aq i lirë sa dhe besnik. Ai duhet të gjejë një vend të ndërmjetëm që t’i respektojë të dyja gjuhët. Ndërsa Larbaud flet për peshoren e përkthyesit, sepse ai nuk është tjetër veçse një peshues fjalësh. Përse kjo dhe jo ajo tjetra, këtë e vendos vetë përkthyesi.

Përkthyesin, unë e kam krahasuar shpesh me një shkues apo mblesës. Ai lidh dy botë të ndryshme : botën e autorit, botë e cila vjen përmes një gjuhe të huaj, dhe botën e lexuesit i cili lexon në gjuhën e tij amtare. Përkthyesi duhet të bëjë, për mendimin tim, afrimin e të dyve drejt një ure, ku secili të ketë bërë gjysmën e rrugës, dhe aty t’i lerë të dy që të bashkëbisedojnë nëpërmjet përkthimit në fjalë.
Le të kthehemi në disa vështrime të përgjithshme mbi përkthimin shqiptar. Shpesh dëgjojmë lart e poshtë se përkthyesit e sotëm nuk bëjnë asnjë lek, nuk dinë as gjuhën e huaj as gjuhën e tyre amtare, se përkthyesit e dikurshëm ishin heronj, ishin të pagabueshëm dhe kësisoj, ne iu detyrohemi atyre shumë, dhe se, pa ata, ne jemi jetimë dhe përkthimi shqiptar ka marrë fund.
 Mirëpo, asgjë nuk është më pak e sigurtë. Sepse, nëse hyjmë në disa gërmime të mirëfillta të zanatit të përkthimit, gjëja e parë që do të hasim është thënia tashmë e mirënjohur traduttore traditore (përkthyesi është tradhtar). Ashtu qoftë. Por, në emër të kujt apo të çfarë duhet penguar vetja që të mos mendojmë se kjo thënie ka fuqi edhe për përkthyesit e dikurshëm ? Si mund të pretendojë dikush që përkthyesi i para 30-40 vjetëve nuk ishte dhe ai tradhtar ? Çështja do të thjeshtohej goxha nëse ne do të fusim një tjetër hamendësim, i cili, të paktën për mua, më është vërtetuar disa herë : ne, lexuesit shqiptarë të sotëm, vlerësojmë se një përkthyes i dikurshëm ishte vetë bukuria mbi tokë thjesht për arsyen e vetme që ne kemi mbetur të lidhur pas kujtimeve të vjetra, pas malleve të së shkuarës, dhe pas asaj çka Marcel Proust e përmend në tekstin e tij Sur la lecture (Mbi leximin) kur flet mbi gjërat rrethanore të leximeve tona, një paradite mbi lëndinë, një grenxë që na bezdis, një hije që largohet, një vajzë që kalon matanë, e që këto lidhen me leximin që kemi në dorë, duke u bërë pjesë e pandashme e vetë veprës, madje që arrin deri dhe ta përfaqësojë këtë vepër.

Lexuesi shqiptar, në një pjesë të madhe të tij, për arsye të njohura dhe të stërthëna tashmë, ka mbetur ende rob i nostalgjisë së leximeve të kryera në kohën e komunizmit. Gjithçka e lexuar në atë kohë është veshur, mbase në një mënyrë të pavetëdijshme, me tisin e bukur të një malli të butë ku ngatërrohet gjithçka : vepra e lexuar, përkthyesi, autori. Madje, guxoj të them se nga këto lexime na kanë mbetur vetëm këto, domethënë një mall i pakuptueshëm, por pa mundur të kujtojmë qoftë dhe një ngjarje nga libri i lexuar.
Për të dalë nga kjo vorbull pa të ardhme, ne duhet të kemi aq forcë sa të pranojmë se përkthyesit e atëhershëm ishin thjesht përkthyes, siç mund të jetë sot njëri apo tjetri. Nëse dikush do të më bëjë vërejtjen se sot ka shumë përkthyes të këqinj, atëherë ne duhet të ndalemi përnjëherë dhe t’i sqarojmë gjërat : më falni, ju po flisni për përkthyes apo për kalimtarë të zakonshëm ? Ne nuk kemi as kohë as dëshirë që të merremi me këta të fundit. Por nëse flasim për përkthyes të ndërgjegjshëm, të përgjegjshëm dhe të zellshëm në zanatin e tyre, atëherë le të bëjmë krahasimet e duhura. Mos vallë mendon dikush se në atë kohë nuk kishte përkthyes të këqinj ? Kishte, dhe madje shumë. Si mund të mendojë dikush që një përkthyes i mbyllur në një zyrë të varfër të "Naim Frashërit", me dy fjalorë po aq të varfër, paska arritur të më sjellë një përkthim të shkëlqyer ? Kur dihet fort mirë se sot mundësitë e njohjes së gjuhës, të autorit, të vetë veprës, janë pafundësisht më të mëdha se në kohën e komunizmit ? Përkthimet e dikurshme janë të mbushura përplot me keqkuptime, moskuptime dhe pakuptime. Por përkthyesi i dikurshëm përfitonte nga një rrethanë që sot harrohet tepër shpesh : ai nuk përplasej kurrë me një kritikë të mirëfilltë apo me verdiktin e lexuesit. Sepse vetë lexuesi apo kritika nuk e njihte gjuhën e origjinalit. Kurse sot, përkthyesi është përballë një stuhie kritikash, dashamirëse dhe dashalige, sepse njohja e gjuhëve të huaja është përhapur gjithandej, dhe demokracia ia lejon kujtdo të shprehë një opinion mbi gjithçka.

Le të shohim pak dhe problemin e nevojës për përkthime në Shqipëri. Është fakt se sot ka njëfarë rigjallërimi të këtyre përkthimeve. Dhe kjo është për t’u përshëndetur dhe nxitur. Çfarë po përkthehet ? Ç’është e vërteta, po përkthehet gjithçka. Autorë të njohur dhe të panjohur gjenden sot në duart e lexuesve shqiptarë. Diku mirë e diku keq, botimi i veprave të përkthyera ka zënë një vend të ndjeshëm në peizazhin letrar shqiptar, duke shfrytëzuar këtu dhe një vend të lënë bosh nga autorët shqiptarë. Dhe është pikërisht në këtë vend bosh që vijnë të ndërfuten përkthimet e përkthimeve. Kjo çështje nuk është aq e lehtë sa ç’e trajton Mira Meksi në artikullin e saj të datës 9 Janar. Sepse, të gjithë përkthyesit duhet ta dinë, dhe është mirë ta dinë, se përkthimi nuk ka asnjë parim. Mund të përkthesh gjithçka. Nëse unë jam duke ecur në rrugë dhe shoh një libër përtokë, një libër në një gjuhë të huaj, dhe nëse unë e njoh gjuhën e këtij libri, atëherë ky libër është, nga përkufizimi, i përkthyeshëm. Asgjë nuk e ndalon përkthyesin, të paktën në parim. Është e qartë se këtu mund të diskutojmë gjerë e gjatë mbi mënyrën sesi bëhet kjo, sepse çdo zanat ka kleçkat e veta, dhe se, edhe kjo mënyrë përkthimi ka ca ide drejtuese. Megjithatë, kjo i tejkalon caqet e ligjërimit tonë. Dua thjesht të tërheq vëmendjen se përkthimet e përkthimeve janë krejt të nderuara, me kusht që ato të bëhen nga përkthyes të kujdesshëm, të përgjegjshëm dhe që kanë njohuri pak më të thella mbi llojin e letërsisë në dorë. Një libër, duam apo s’duam ne, duan apo s’duan puristët e përkthimit, është bërë për të udhëtuar. Udhëtimi ynë, ashtu si dhe ai i librave, janë të panjohur nga askush. Nobelistja Doris Lessing, në fjalimin e saj në Stockholm, përmend rastin e një gruaje të varfër zezakeje e cila, ndërsa pret në radhë, bashkë me dy fëmijët e saj të vegjël të shkrumbuar nga etja, furnizimin me ujë nga qyteti, lexon ca pasazhe nga Ana Karenina e Tolstoit. Nëse imagjinata jonë arrin të na fusë nën lëkurën e kësaj zezakeje të humbur të Afrikës, ne do të ndjejmë përnjëherë fërgëllimin e zemrës sonë nga takimi i dy botërave të huaja që, në kushte të tjera, nuk do të takoheshin kurrë. Dhe gruaja e rraskapitur, ndërsa largohet me bidonët e rëndë, ëndërron për fëmijët e saj që do të shkollohen, do të bëhen të mëdhenj, do të lexojnë e studiojnë, e do të bëhen njerëz që nesër do të qeverisin vendin apo botën. E tillë është fuqia e librit, ngado që të ketë udhëtuar ai. Çfarëdo qoftë udha e përshkuar nga një libër, ai nuk mund të shahet kurrë. Për ta mbyllur njëherë e mirë kapitullin e përkthimit të përkthimit, dua të rikujtoj ato vjershat disidente të viteve 80-të, që kopjoheshin dorë më dorë, dikush me shkrim të bukur e dikush jo, duke përmbajtur këtu dhe të gjitha rreziqet e gabimeve të kopjimit. E megjithatë, këto copëra letrash të kopjuara kanë qenë ato që kanë mbushur shpirtrat tanë për vite të tëra.

Pika e fundit që do të doja të kap është ajo e liçencës së përkthyesit. Nuk e kam idenë e formës që mund të ketë kjo. Kush lëshon liçenca ? Me ç’autoritet ? Dhe ndaj kujt ? Çfarë të siguron kjo liçencë ? Që shtëpitë botuese nuk do të pajtojnë më përkthyes pa liçencë ? Mirëpo, me sa di unë, ne jemi sot në atë çka quhet demokraci dhe nismë e lirë. Kush mund ta detyrojë, dhe me ç’të drejtë, një shtëpi botuese për të pajtuar detyrimisht një përkthyes të liçencuar ? Unë mund ta kuptoj këtë ide nëse këta përkthyes përgatiten për të shërbyer në organe qeveritare apo parlamentare apo dhe në rang europian. Por e kam tepër të vështirë të mendoj qoftë dhe një sekondë të vetme një urdhëresë ndaj shtëpive botuese për të pajtuar këtë apo atë. Kjo lloj ideje, për mendimin tim, bie erë të vjetër. Është fakt se sot përkthyesit janë shtuar shumë, dhe se aty mund të gjesh nga të gjithë llojet : të shkëlqyer, të mirë, të këqinj, dhe të tmerrshëm. Mirëpo përzgjedhjen e bën vetë tregu i lexuesit, e bën shtëpia botuese, besimi i saj, politika e saj e botimeve. Të mos ngatërrohet përkthyesi letrar me përkthyesin në ndonjë ministri, që i duhet një liçencë për të përkthyer letrat e mërzitshme të Bashkimit Europian. Këta veprojnë në dy fusha krejt të ndryshme. Gjithashtu, është tjetër gjë të jesh i regjistruar në Shoqatën e Përkthyesve, e cila, edhe në këtë formë, nuk do të duhej të ketë kurrfarë të drejtë vendimore. Ajo mund të shërbejë thjesht për shkëmbim përvojash dhe për mbrojtjen e interesave të përkthyesve pranë Shoqatës së Botuesve. Dhe madje, kushtet e pranimit në këtë shoqatë, nëse ndonjë ditë do të ketë një të tillë, do të ishin ndër më të thjeshtët : pagimi i kuotave, dhe vërtetimi që kandidati ka përkthyer tashmë të paktën një titull të botuar. Përkthimi nuk është një veprimtari kolektive, ai mbetet përfundimisht individual. Çdo lloj ndërhyrjeje arbitrare nga jashtë studios së vogël të përkthyesit, do të ishte e paracaktuar të dështojë.