Xhami i Dritores sime

Nga Ernest Koliqi 

Hapa dritoren kah oborri i shtëpisë edhe në vend të të pamit të përditshëm m'u shtrue para një botë e vogël, e ylbertë, gadi e panjoftun, ndonëse përfshinte sende të njoftuna. Por anjë çudi nuk m'a luejti shpirtin, i cili më dukej se e priste atë vegim të jashtëzakonshëm, në atë mbasdite të ambël. Tue ndeje me bërryla të mbështetun në dritore e tue shikue jashtë, nuk dij pse, mendoja tryezën time që njef luftën dërmuese të shllimeve në të lemë me fjalët e torituna të shqipes edhe libërtoren me shumë rende librash dije e poezie të oçme e të sotme. Natyrisht ky mendim shetitës mbi sende të odës, së cilës ia ktheja shpinën, nuk më ndalonte asnjëfije me lëshue lirisht e me mirakande syrë mbi sende të tjera jashtë të humbuna në një dritë të lehtë e të prerueme aty ku binte dielli e ngjeti të zhytuna në një hije që kish ngjysina të qarta vjollce. Veçse mendimin e librave e të tryezës së punës, që kisha mbas shpine, e përciellte një ndiesi kundërshtare mërzie, nësa që në atë tjetrin fluturues mb oborr, përzihej një kënaquni e paprovueme deri në atë ditë. E s'm'u duknin këto dy mendime të ndryshme e të pavaruna por ngushtësisht të lidhuna megjithqë në anmiqësi i pari me të dytin.

U përpoqa të shof ma qartas mbrenda meje e më bahej se kuptova që ajo andje e gjanë, e re, e panjoftun ke dritorja e hapun mbi oborr, buronte papritmasnë një ças në të cilin ishte tronditë besimi në punën mbi atë tryezë e në studimin mbi ato libra. Ai studim e ajo punë m'u ngja s'e vononin, në vend që me e shpejtue, zhdrivillimin e një gjasendi të msheftë, lëvizës përmbrenda shpirtit. E jo vetëm mbrenda meje, por më gitej se dishka lëvizte edhe në zemër të thellë të atyne sendeve që u shtonin para shikimit tim, i cili pushonte i qetë, pa asnjë nxitje çudie, mbi atë mrekull që shndërronte si nëpër shëndrita të një vegimi kapërhyes atë të pamë të përditëshëm. 

Nën dritore shtrihej oborri i shtëpisë me vullaj lulesh rrazë muresh, me landë të rralla aty-këtu, me pus në një skaj. Përtej avullisë shifja pesë a gjashtë pullaze diku ma të ulta diku ma të nalta shtëpijash, faqen e një ndërtese të madhe me xhama të dritoreve që farfuritnin e, ma larg majucin e një kumbonarje kishe. Në qiell pa re, i lum në një dritë të bardhë, mbështillte gjithëshkafen.

Por të të pamit aty para meje nuk e bante ma të bukur se tjeraherë ajo dritë që reshte e bardhë nga qielli i kulluet. Edhe në ditët e tjera ajo dritë derdhej mbi ato sende sipër të cilave vjanos sytë shëtitnin por pa u shkri në atë ambëlsi plot premtime mrekullinash të paprituna si në atë ças. Ato sende para meje, pa ndërrue trajtat e vendet e zakonshme, pluskonin në atë mbasdite, në një ajri të pëtrime që ia ndryshonte vijat e rendomta edhe në njanën anë i afronte kah unë në tjetrën i flakëronte në një largësi të pamatun tue ba me qarkullue rreth tyne feksime të mistershme. Oborri me vullaj, diku në diell diku në hije, tjegullat e pullazeve, kumbonarja e lume në kaltëri, qielli dashunisht i prirun mby qytet m'i gishtin kaq të afërm sa me i kujtue të pikësuem në shpirt tim e njiherit të largët, të bredhun në një largësi të madhnueshme, shkrue në një qiell fantazmagorik përtej qiellit të Shkodrës me atë bukuri të kulluet që len pa pa, si të ishin afër, malet ndër ditë murrani.

Kjo atmosferë e papritun që rrethonte atë ditë, tue i shndërrue për mrekulli vendet e sendet e njoftuna s'i merrte rrezet e ngjyrimet e veta pej dritës së diellit. Dilnin do rreze të holla nga shpirti ma i mshefun i sendeve e ndeheshin, bashkoheshin, shkriheshin me një dritë të dridhun që çurgonte nga shpirti im. Rrezet e daluna prej meje e ato rreze të daluna nga sendet, vetëm e vetëm ato e këto, pasunoninatë ditë dritën e përditshme të diellit me një vityt të ri e i spshin fuqinë me nxjerrë shkëndia njimtie deri asokohe të pazbulume.

Shikova një copë muri sipër një vullani, njëmijë herë pa edhe përpara. Më rrëshqiti nëpër shpirt një vetimë e flakët hareje. Nëpër ngjyrime të asaj drite përrallore, që gufonte gjithëkah, ajo copë e vjetër muri, shndëriti kah unë s të donte me më ba shej, tue thye me një lajm të kndirun heshtjen e landës së vet të verbët e të pashpirt. Çfarë misteri të gjallë ndrynte ajo copë muri? E jo veç ajo, por të gjitha të gjitha sendet m'u duken të përdredhuna përmbrenda nga një dëshirë rrëfimi, nga një nevojë urdhënore rrëfimi të fundëm.

Shpirti im kërkonte një shteg me depërtue n zemër të ndryeme të tyne për me gjetun në të atë nye qenësor që po u zgjidh, falë sekretin e bukurisë. E fillova me vuejtë në atë kërkesë të pafuqishme.

Në errsinën që rrin e hapun si plaskom pa fund nën vetëdije, dishka nisi me lëvizë: si një flatër e ndrydhun që donte me u lirue e me çelë në fluturim. Orvatej kot me fitue lirinë. Ajo orvajtje e pamëshme i holloi aqë fort shqiset e mia sa ndjeva dritën tue ma shporue mishin anë për anë si shigjetë. U ndriçova në trup si t'u përshkoja nëpër shëndrita. Veç një pikë mbeste e murrme e aty rrezet nuk depërtonin. Ishte vendi ku rrihte flatra robneshë. Lëvizja e asaj flatre, shkasi ma bujar, dëshiri fluturues ma i kulluet i shpirtit tim, përpiqej me u lirue nga robnia e mishit, e mishit tim regjë ndër vese dhe ndër ndrydhje të epshit që verbojnë shqisen tue pengue hovet fisnikuese të saj.

E sytë e mi heshtazi iu lutnin dritës së mrekullueshme, që me feksime ndërrojse tjetër fytyrë u epte sendeve të përditëshme, me ngadhënjye në mue kryekëput, tue davaritë çdo mjegullim, çdo errësinë të shpirtit. Shikoja, si tue pritë një përgjegje, landët e rralla në oborr, faqen e shtëpisë përej pullazeve të ulta andej murit, kumbonaren e hedhët. E, qe se përmbi sy të ballit m'u hapen sytë e mendjes.

Si valët e një uji çelen e zhvillohen në rrotullakë përherë ma të mëdhej kur ndonjë gur bie me hov midis tyne edhe zgjanohen deri sa rrotullaku i fundëm thehet në breg, ashtu shpirti im u hap në një vegim të pamatun, tue kapërcye rratht e shtëpisë ë Shqipnisë e të gjithësisë. Bjeshkët ma të harrueme të atdheut, viset ma të largta të botës i pashë qartas, si të ishin të përfshime mbrenda dritës së syve të ballit, si shifja mandin e pusin në oborr, kumbonaren mbas avullisë. Edhe në atë vegim me të marrë mendët, ngadhënjente ajria e lume ku më dukej se papritmas një sekret kryesor do të dilte në shesh.

Shpirti im rroku gjithëshkafen, e mblodhi dritë gjithkund tue derdhun njëherit anë e kand vezullimin e vet, deri sa u shkrep në fund të rruzullimit ke një megje që deshti të kapërcejë por s'mujt. Flatra që lëvizte gjithënjë, ajo ndoshta lypej për të vazhdue fluturimin e madh, por ajo rrihte, e robnueme në terr mbrenda meje, pa mujtë me u shkepë mishit. Mbylla sytë i turbulluem. Edhe me sy mbyllë vegimi i çmeritshëm qëndronte në të pamë tim. Shpirti e trupi më shkëlqenin me dritë e me flakë. Vetëm aty ku vuente flatra e ngratë terri i dendun nuk zhdavaritej kurrsesi.

E atëherë kuptova se çdo njeri e send i botës përmban në vetvete një qendër errsie ku gjimon në robni e Vërteta e se asht bukuria e saj e pazbulueme që i falë ngjyrë të lylyverta përjashta rrokullisë e njerzimit. E një dëshirë i thershëm më pushtoi me e hapë burgun mbrenda meje ku vuente flatra në përpjekje të pafuqishme lirimi edhe burgjet e panjehuna ku mëshefet bukuria e vërtetë e sendeve të botës, me i këputë verigat që mbajnë të ngujueme në heshtje e në errësi fytyrën e vërtetë tonë e të çdo njeriu, a gjasendi që na rrethon. Vetëm ajo flatër e kapërthyeme në mish, që lëvizte në mue, vetëm ajo ndoshta mund të më ndihmonte me përhapun një lajm të kuluet lirie e shpërblimi sipër shpirtit të mshefun të sendeve e sipër gjumit të palavdi të vëllazënve.

E mënieva mishin, mishin e errtë, tiraninë mizore të tij që më ndalonte me kapërcye prakun e një shpërblimi shpirtnor të afërm, megjen e naltë në mbarim të rruzullimit ku vegim im soste.

Hapa prap sytë. E m'erdh prej të gjitha sendeve një grishje e pazashme. Edhe ato vuenin si unë në atë dritë të veçantë që qarkullonte e lehtë, e ylbertë, e mrekullt sipër oborrit, përtej avullisë rreth kumbonares, nëpër qiell të bardhë e prap, ma larg, në male të Shqipnisë, mbi udha të detit, në pambarim të Gjithësisë.

E u dridh në mue kureshta e udhëtimit andej jetës, kureshta e lirisë mbas zgjidhjes nga verigat e mishit.

Tepër i tronditun mora me u largue nga dritorja. Në xham të saj, ndërsa po siellesha, vezulloi fytyra ime. E shikova me vërejtje e u çudita për do vija të reja që spikatëshin në të. Dëshirët e asaj mbasditje së ndritëshme me flakën e tyne bujare kishin djegë ndër skaje të buzëve shenjat e papastra të epsheve. Në dritë e pastër derdhej në buzët e mia që nuk livronin, bashkue njana me tjetrën, atë ambëlsi fisnike që kanë duert e dashuna të nanës sime kur ngjiten për me u lutë.