Ex Libris, Lexuesi

Nga Antela Spaho

(libri i përket lexuesit)

E përse thuhet se latinishtja është gjuhë e vdekur, kur sa e sa herë gjuhëtarët, filologët, studiuesit, poetët, shkrimtarët e plot të tjerë i referohen gjuhësisht dhe kuptimësisht asaj? Dhe jo vetëm për ex libris, por për shumë e shumë shprehje të tjera. Latinishtja, si një referencë e përhershme gjuhësore, jeton dhe do të jetojë sa njerëzimi edhe pse e vdekur, e ngujuar nëpër arkiva bibliotekash, aq sa edhe letërsia e mirë dhe letërsia e keqe njëkohësisht... 

Si çdo teknologji tjetër, teknologjia e shtypshkrimit të librave ka përparuar shumë vitet e fundit. Tashmë nuk është mundim të shumëfishosh një libër. Thjesht fare, duke mos shkelur kurrë në dyert e një redaksie të një shtëpie botuese, autori i ri me tekstin e tij të saposhkruar, i drejtohet i ngazëllyer një shtypshkronje, që së fundi “është bërë” edhe shtëpi botuese, vetëm se është rregjistruar e tillë sa për të nxjerrë një ISBN në Bibliotekën Kombëtare. Dhe kaq mjafton, shtypshkronjë që merr edhe ISBN, çmimin më të ulët të mundshëm ndër shtypshkronja të tjera, dhe eureka, do bëhem shkrimtar më në fund! Tashmë edhe me mënyrën e re të shtypjes me printera dixhitalë, duke shmangur krejtësisht lastrat dhe makineritë offset, çdo gjë është bërë fare e thjeshtë. Njëlloj sikur të shumëfishosh një material me printër të zakonshëm zyre, nga kompjuteri direkt në letër.

Autori paguan me rrogën e vet, me kursimet e veta të mbledhura prej kohësh, apo ndonjë mik biznesmen zemërmirë i ka dhuruar një shumë modeste parash për botimin e ri. Prandaj, jo shumë kopje. Treqind, dyqind, edhe njëqind mjaft janë. Në fund të fundit, asnjë libër nuk do shitet. E kush do t’i blerë? Shtypshkronja nuk ofron shpërndarje, rrallëherë shtëpia botuese. Autori paguan dhe merr aq kopje sa ka paguar. I lë disa kopje, më duket 5 copë, shtypshkronjës, të cilat janë detyrim për Bibliotekën Kombëtare për ISBN-në e dhënë prej saj, dhe kopjet e librit autori i merr në shtëpi. Nëse ka akoma edhe ca para më shumë, një mbledhje me miqtë e shoqërinë në një kafene, ku mundësisht të ofrojë edhe për të ngrënë e për të pirë, dhe ja, u bë edhe prezantimi i librit. Pjesëmarrësit, pa diskutim që librin e ri do ta marrin dhuratë. Se, është një modë që s’dihet nga ka ardhur në Shqipëri, që sapo boton një libër rrethi miqësor e shoqëror të vërsulet: Hë shoku, kur do ma japësh një kopje të librit? Dhe librin e duan veç për ta marrë, jo për ta lexuar.

Nuk ka statistika për rritjen e numrit të shkrimtarëve në Shqipëri, por nga dikur që njiheshin me emra edhe me tituj veprash një më një, tashmë numri i tyre është rritur aq shumë sa vështirë të numërohen, vështirë të kujtosh ndonjë titull libri të kësaj turme të re shkrimtarësh. Rritet e rritet çdo ditë numri i shkrimtarëve/poetëve në Shqipëri, rritet e rritet numri i shtëpive botuese dhe shtypshkronjave që shtypin libra pa fund, dhe zvogëlohet e zvogëlohet tirazhi i librave për çdo titull të shtypur. E theksoj: të shtypur, jo të botuar. Ku ku janë shtëpitë botuese? Ato të vërtetat, me redaksi, me kryeredaktorë, me redaktorë, me korrektorë, me faqosës, me grafik disajner etj.? Janë, sigurisht që janë, disa prej tyre me standarde mjaft të larta, me redaksi, redaktorë e personel të kualifikuar për çdo hallkë të përgatitjes së librit, por ekonomia e tregut, biznesi tejet i veshtirë i librit, shpesh i ka shtyrë edhe këto shtëpi botuese që t’i ulin standardet e tyre dhe të funksionojnë thjesht si shtypshkronja.

Shkrimtari paguan dhe merr sasinë e librave për të cilët ka paguar. Shtëpia botuese rrallëherë ofron shpërndarje të librave të autorit që ka paguar për botimin. Rrallëherë ose asfare shtëpia botuese i përfshin ata në reklamat që bën në media si botime të reja, rrëllëherë ose asfare u organizon promovime atyre. Ah, vetëm nëse organizon dhe paguan autori. Shtëpia botuese nuk rrezikon për promovime me paratë apo thjesht as mundin e saj për autorin. Autori pagoi, mori librat për të cilët pagoi, u bë shkrimtar dhe iku. Hajde tjetri… Kush e ka radhën? Paguaj dhe bëju poet, shkrimtar, tregimtar... Ç'të duash! Biznes.

Në latinisht, shënimi ex libris përdoret për të treguar pronësinë e librit, si një lloj vule e bibliotekës personale. Për shembull, libri i Artanit, libri i Elonës etj. Pra, libri, pasi publikohet, bëhet i atij që e ka pronësuar. Por kjo shpesh harrohet nga autorët-krijues librash. Autorët rëndom thonë: është libri im, shkruaj ç’të dua, publikoj ç’të dua! Po njëlloj veprojnë edhe botuesit. Nëse shkruan ç'të duash, sipas terezisë e qejfit tënd, atëherë përse e shumëfishon librin, për kë? Për lexuesin sigurisht. Po përse ankoheni se numri i lexuesve ka rënë? Çfarë letërsi prodhuat, atë lloj lexuesi dhe aq lexues patët!

Lexuesit të ri shqiptar (sepse ankimet janë kryesisht për rininë shqiptare që nuk lexon), prej vitesh e vitesh shkrimtarët, poetët, autorët e rinj, botuesit e shtypshkronjat po i japin lloj-lloj ushqimesh shpesh të skaduara, kinezëri letrare, pa asnjë vlerë ushqyese, krejt të pashëndetshme madje të dëmshme, aq sa bëjnë që lexuesi të përfundojë me të vjella mendore dhe, i tmerruar nga ç’kaloi nga leximi i një libri të keq, të heqë dorë nga leximi, duke mos dëshiruar t’i hedhë më sytë tek autorët e rinj, edhe pse në mes tyre, tek-tuk, ka ndonjë si i ndjeri Besart Varfi, të cilin ia vlen ta lexosh. Por një lexues i tillë, tashmë i zhgënjyer nga helmimi prej kinezërisë letrare, e ka tepër të vështirë të blerë dhe të lexojë qoftë edhe një faqe libri të një autori të ri.

Ku është kritika letrare që ta orientojë lexuesin drejt vlerave të vërteta? Cili kritik ka shkruar dy radhë për X libër midis qindrave të botuara vitin që iku, apo të viteve që shkuan? Cili filolog, gjuhëtar, pedagog, botues a redaktor botimesh na rekomandoi një libër të ri vërtet të mirë? Përse duhet të rrezikojë lexuesi me këtë libër të ri të sapobotuar, qoftë ky edhe një libër me vlera, por që ai nuk e di se është i tillë? Fliten e shkruhen ca gjëra aty-këtu për disa autorë e libra, por nuk ekziston kritika letrare e mirëfilltë. Jo rrallë, edhe kur dikush flet/shkruan për një libër të ri, ka të ngjarë që të jetë mik i autorit të librit, një nder për nder të mikut, kjo është mëse normale në Shqipëri, dhe jo vetëm në fushën e letrave. 

Më shumë kritikë letrare bëhet për mandinadhat/bejtet e Kretës në Greqi. Sa shumë përkujdesje dhe përgjegjësi për përzgjedhjen dhe publikimin dhe reklamimin e tyre në media. Fatkeqësisht, në Shqipëri libri i një shkrimtari të mirë, nuk vlen as sa libri i një bejtexhiu anonim në Kretën helene. Kështu, fare lehtë, në turrën e shkrimtarëve të thatë, digjen edhe ata me vlera, vetëm e vetëm sepse vlerat e tyre janë të panjohura, të paevidentuara nga askush.

Botuesit përzgjedhin të botojnë me financat e tyre vetëm emra të njohur, autorw të huaj të përkthyer apo ndonjë autor të njohur shqiptar që e ka të garantuar shitjen e librit. Po shkrimtarët e rinj? Ata që premtojnë aq shumë që në librin e parë? Ata që s’kanë para të paguajnë për librin e tyre? Ata që jetojnë larg Shqipërisë në emigracion? Ata mbeten në hije për të gjitha pamundësitë për t’u publikuar denjësisht e për t’u dalluar mes qindra e mijëra shkrimtarëve, që dëmtojnë keqaz pyjet dhe ekologjinë duke paguar shuma të mëdha parash për letër libri.

Dhe akoma vazhdojnë ta fajësojmë lexuesin që po pakësohet dita-ditës… Jo! Ata që ngrenë zërin për pakësim të numrit të lexuesve, fajin e kanë midis tyre. Janë ata që e kanë shtypur fajin e tyre në mijëra faqe librash vit pas viti, të ndërgjegjshëm ose jo për këtë krim letrar dhe rezultatin e tij shkatërrues e afatgjatë tek lexuesi. Por biznesi mbi të gjitha! Fama si shkrimtar mbi të gjitha! Po lexuesi? Eh, lexuesi... Po, po, lexuesi! Çfarë është një shkrimtar pa lexues? Po një shtëpi botuese pa shkrimtarë? E megjithatë, botimet ordinere vazhdojnë… Dikush të fitojë me biznesin e librit, dikush të bëhet “shkrimtar” me shumë libra në bibliotekë, e tjetërkush i zhgënjyer nga librat, t’ua kthejë kurrizin atyre… Fajtor pa faj, lexuesi i akuzuar për arratisjen nga libri, aq pak sa ka mbetur vazhdon të përpiqet vetëm ta gjejë rrugën drejt letërsisë së vërtetë…

Duke menduar gjithë këto problematika në lidhje me librin e botimin e tij, i zhgënjyer edhe për librin e fundit që ka blerë e lexuar, lexuesit tonë i vjen ndër mend Shekspiri… Ta rilexojë Hamletin për të kushedisatën herë, do jetë më mirë sesa të rrezikojë duke blerë një libër të ri të një autori të panjohur… Fundja jetojmë në kohë Hamletiane: të lexosh a të mos lexosh, kjo është çështja! Madje, as leximi për të disatën herë i Don Kishotit nuk do ta lodhte fare, përkundrazi i shkon për shtat situatës në fjalë, Shqipëria ka qenë dhe është plot mullinj me erë, Holandës kot sa i ka dalë nami për ta...

Në fund të fundit, lexuesi, ai pak që ka mbetur, bën si bën, i bën zgjedhjet e veta dhe përzgjedh në aq sa mund të përzgjedhë vetë, me shijen e tij të kalitur viteve nga leximet e mëparshme, duke përdorur si etalon poetë e shkrimtarë që i kanë rezistuar kohës, që kanë kaluar nëpër sitën e vlerave letrare dhe vazhdojnë të qëndrojnë drejt më këmbë edhe sot si kolona Akropoli, të pagërvishtur nga prurjet e këqija letrare. Ndërsa botuesit/shtypësit e librave vazhdojnë të ankohen për numrin e uljes së lexuesve… A thua nuk e dinë fare mire se çfarë i kanë dhënë për të ngrënë lexuesit tërë këto vjet?

Libra, shumë libra të dobët! Autorë, shumë autorë që s’janë aspak autorë, jo poetë por bejtexhinj, jo shkrimtarë por rrëfyes të rëndomtë… Tituj të pafundmë librash… Ç’tituj?! Dhe në mend s’më vjen asnjë titull libri nga qindra e mijëra të tillë... Me siguri që edhe pjesëmarrësit që sapo dolën nga kafeneja përballë me Shkollën e Baletit, ku sapo u bë promovimi i librit të mikut/shokut të tyre, edhe pse hëngrën shumë qofte e pinë sa deshën raki dhe verë, edhe pse dolën me një kopje të librit nën sqetull, zorr se deri nesër do ta mbajnë mend titullin e tij... Ama kopertina e librit do t’u mbetet gjatë në kujtesë: një femër e zhveshur pothuajse fare, shtrirë për qejft të vet në breg të detit, me shikimin hedhur larg si në pritje të dikujt, e plot lajle e lule pa kuptim rreth saj, edhe pse nuk është kohë për banjo në det, madje, me sa më thanë, libri nuk flet fare për detin, as për ndonjë femër që ka shkuar me pushime dhe as për sezonin e plazhit…

P.S. 

Ndërsa unë, mbuluar me kuvertë në divan, duke pirë çaj me xhinxher e limon, po vazhdoj të lexoj librin e poetit Besart Varfi, të padëgjuar më parë dhe, për më tepër, i vdekur prej kohësh. Po lexoj testamentin e tij poetik, ndryshe nga çfarë kam lexuar deri tani, një risi në letërsinë shqipe...