Ne Pyllin e Kundershtive

Përkthyer nga frëngjishtja:

URIM NERGUTI





Përse shkruajmë ? Them se çdokush e ka përgjigjen e vet për këtë çështje të thjeshtë. Janë prirjet, mjedisi, rrethanat. Pamundësitë gjithashtu. Nëse shkruajmë, kjo do të thotë që nuk veprojmë. Që ndihemi në vështirësi përballë realitetit, që zgjedhim një tjetër mjet veprimi, një tjetër mënyrë bashkëbisedimi, një largësi, një kohë refleksioni.

Nëse i shqyrtoj rrethanat që më kanë shtyrë të shkruaj – dhe këtë nuk e bëj për dashamirësi, por nga meraku i saktësisë – shoh se në pikënisje të tërë kësaj, për mua, është lufta. Lufta, jo si një çast i madh tronditës ku jetojmë orë historike, për shembull fushata e Francës, fushatë e rrëfyer nga të dy krahët e fushëbetejës së Valmy, nga Goethe në krahun gjerman dhe nga paraardhësi im François në krahun e ushtrisë revolucionare. Kjo duhet të jetë dehëse, patetike. Jo, lufta për mua, është ajo ku jetojnë civilët, dhe sidomos fëmijët e vegjël. Ajo nuk më është dukur kurrë një çast historik. Ne kishim uri, kishim frikë, kishim të ftohtë, dhe kaq. Më kujtohet të kem parë nën dritaren time trupat e mareshal Rommel që iu ngjitej Alpeve në kërkim të një kalimi drejt veriut të Italisë dhe Austrisë. Kjo nuk më ka lënë një kujtim aq të shënuar. Përkundrazi, në vitet që kanë pasuar luftën, më kujtohet të mos kem pasur asgjë, dhe veçanërisht diçka me ç’të shkruaja dhe lexoja. Në mungesë letre dhe pene, kam vizatuar dhe shkruar fjalët e mia të para në faqen e pasme të talloneve, duke përdorur një laps ndërtimtari kuq e blu. Më ka mbetur njëfarë shije për sipërfaqet e ashpra dhe lapsat e zakonshëm. Në mungesë librash për fëmijë, kam lexuar fjalorët e gjyshes. Ato ishin dyer të mrekullueshme për t’u nisur në njohje të botës, për t’u endur dhe ëndërruar përpara faqeve të ilustruara, hartave, listave të fjalëve të panjohura.

Libri i parë që kam shkruar, në moshën gjashtë apo shtatë vjeç, titullohej veç kësaj Globi për t’u lagur. Pasuar përnjëherë nga biografia e një mbreti imagjinar të quajtur Daniel III – mos vallë i Suedisë ? Dhe nga një tregim i rrëfyer nga një pulëbardhë. Ishte një periudhë veçimi. Fëmijët nuk kishin liri për të dalë jashtë të luanin, sepse terrenet dhe kopshtet përreth shtëpisë së gjyshes kishin qenë minuar. Në një nga bredhjet e mia, më kujtohet të kem ecur përgjatë një rrethimi me tela me gjemba në breg të detit, mbi të cilin ishte varur një tabelë në frëngjisht dhe në gjermanisht, tabelë e cila i kërcënonte ata që afroheshin aty me një shenjë rrezik vdekje.

Mund ta kuptoj që ishim në një kohë ku kishim dëshirë të arratiseshim – pra të ëndërronim dhe t’i shkruanim këto ëndërrime. Veç kësaj, gjyshja ime nga nëna ishte një rrëfimtare e jashtëzakonshme, e cila orët e gjata të pasditeve ua kushtonte historive. Rrëfimet e saj ishin gjithmonë mjaft trilluese, dhe tregonin për një pyll – ndoshta afrikan, ose ndoshta dhe pylli maurician i Makabi – ku personazhi kryesor ishte një majmun tinzak, i cili ia dilte gjithmonë dhe në situatat më të rrezikshme. Më vonë, kam bërë një udhëtim dhe një qëndrim në Afrikë, ku kam zbuluar pyllin e vërtetë, pak a shumë pa kafshë. Por një oficer distrikti i fshatit Obudu, në kufi me kamerunasit, më ka bërë të dëgjoj kërcëllimën e gorillave mbi një kodër fqinjë, që rrahnin gjokset. Nga ky udhëtim, nga ky qëndrim (në Nigeri ku im atë ishte mjek shkurraje) kam marrë jo lëndën e romaneve të ardhshëm, por një lloj personaliteti të dytë, njëherësh ëndërrues dhe të magjepsur nga realiteti, që më ka shoqëruar gjatë gjithë jetës sime – dhe që ka qenë përmasa e kundërt, huajësia në vetveten time që e kam ndjerë nganjëherë deri në vuajtje. Ngadalësia e jetës është e tillë që më është dashur kohëzgjatja e pjesës më të madhe të kësaj ekzistence për t’ia kuptuar domethënien.

Librat kanë hyrë në jetën time disi më vonë. Kjo ishte në formën e disa bibliotekave që im atë ia kishte arritur t’i mblidhte dhe që vinin nga shpërndarja e trashëgimisë së tij kur ai kishte qenë dëbuar nga shtëpia e vendlindjes në Moka (Ishulli Maurice). Eshtë atëherë kjo që unë kam kuptuar këtë të vërtetë e cila nuk iu shfaqet përnjëherë fëmijëve, domethënë që librat janë një thesar më i çmuar se të mirat e patundshme apo llogaritë bankare. Është në këto vëllime, shumica të vjetra dhe të rilidhura, kjo që unë kam zbuluar tekstet e mëdha të letërsisë universale, Don Kishotin e ilustruar nga Tony Johannot, La Vida të Lazarillo de Tormes ; The Ingoldsby Legends, Udhëtimet e Guliverit ; romanet e mëdhenj të frymëzuar të Victor Hugo, Nëntëdhjetë e Tre, Punëtorët e Detit, apo Njeriu që qesh. Njëqind rrëfime për të qeshur të Balzac, gjithashtu. Por librat që më kanë shënuar më shumë, janë koleksionet e përshtypjeve të udhëtimit, shumica të kushtuara ndaj Indisë, Afrikës dhe ishujve Masacareignes, si dhe tekstet e mëdha të hulumtimeve, të Dumont d’Urville apo të Abatit Rochon, të Bougainville, të Cook, dhe sigurisht Libri i Mrekullive të Marco Polo. Në jetën e rëndomtë të një lagje të vogël province të përgjumur nën diell, pas viteve të lirisë në Afrikë, këto libra më kanë dhënë shijen e aventurës, më kanë lejuar të parandjej madhështinë e botës reale, ta hulumtoj më tepër nëpërmjet instikteve dhe shqisave sesa nga njohuritë. Në njëfarë mënyre, ato më kanë lejuar ta ndjej mjaft herët natyrën kundërshtuese të jetës së fëmijës, i cili ruan një strehë ku ai mund të harrojë dhunën dhe garën, dhe të kënaqet duke vështruar jetën e jashtme përmes dritares së tij.

Në çastet që kanë paraprirë lajmin, për mua mjaft të habitshëm, të shquarjes që më bënte Akademia e Suedisë, isha duke lexuar një libër të vogël të Stig Dagerman që më pëlqen në veçanti : koleksionin e teksteve politike të titulluara Essäer och texter (Diktatura e Pikëllimit). Nuk ishte rastësisht që unë zhytesha në leximin e këtij libri therës dhe të hidhur. Më duhej të shkoja në Suedi për të marrë aty çmimin që shoqata e miqve të Dagerman më kishte dhënë verën e kaluar, me qëllim që të vizitoja vendet e fëmijërisë së këtij shkrimtari. Kam qenë gjithnjë i ndjeshëm ndaj shkrimit të Dagerman, ndaj kësaj përzierje butësie rinore, naiviteti dhe sarkazme. Ndaj idealizmit të tij. Ndaj largpamësisë me të cilën ai e gjykon epokën e vet të turbulluar të pasluftës, për të kohë e pjekurisë, e për mua kohë e fëmijërisë. Një fjali më ka ndalur në veçanti, dhe më është dukur sikur më drejtohej mua pikërisht në atë çast – ndërsa sapo kisha botuar një roman të titulluar Refreni i Urisë. Kjo fjali, ose më tepër ky pasazh, ja si është : « E si është e mundur të sillemi, nga njëra anë njëlloj sikur asgjë në botë të mos kishte më tepër rëndësi sesa letërsia, ndërsa nga ana tjetër është e pamundur që të mos shohim rreth e përqark që njerëzit luftojnë kundër urisë dhe janë të detyruar të mbajnë për më të rëndësishme atë çka fitojnë në fund të muajit ? Sepse ai (shkrimtari) pengohet në një kundërshti të re : ai që nuk donte të shkruante për gjë tjetër veçse për ata të cilët kanë uri, zbulon se vetëm ata të tjerët të cilët kanë për të ngrënë kanë dhe mundësinë për të shquar ekzistencën e tij. » (Shkrimtari dhe ndërgjegja)

Ky « pyll kundërshtish », siç e ka quajtur Stig Dagerman, është pikërisht lëmi i shkrimit, vendi nga i cili artisti nuk duhet të kërkojë për t’u larguar, por përkundrazi, në të cilin ai duhet të « kapet » për t’ia njohur çdo hollësi, për t’ia hulumtuar çdo shteg, për t’ia emërtuar çdo pemë. Dhe kjo nuk është gjithmonë një ndenje e këndshme. Ai që e besonte veten nën strehë, ajo që i besonte faqes së saj siç një mikeshe të ngushtë dhe zemërdhembshur, ja ata të përballur me realitetin, jo vetëm si vëzhgues, por si aktorë. Atyre iu duhet të zgjedhin kampin e tyre, të marrin largësi. Ciceroni, Rabelais, Condorcet, Rousseau, Madame de Staël, ose mjaft më vonë Soljenitsyne apo Hwang Seok-yong, Abdelatif Laâbi apo Milan Kundera është dashur të marrin rrugën e mërgimit. Për mua që e kam njohur gjithmonë – përveç gjatë periudhës së shkurtër të luftës – mundësinë e lëvizjes, ndalimi për të jetuar në vendin që e kemi zgjedhur është po aq i papranueshëm sa dhe mungesa e lirisë.

Por kjo liri lëvizjeje si një privilegj ka për pasojë kundërshtinë. Shikoni pemën me gjemba të ngritur në gjirin e pyllit ku banon shkrimtari : ky burrë, kjo grua, të zënë me shkrimin, me sajimin e ëndrrave të tyre, a nuk janë anëtarë të një happy few mjaft të lumtur dhe të pakët ? Le të mendojmë një situatë të skajshme, të tmerrshme – atë madje ku jeton pjesa më e madhe e planetit. Atë ku kanë jetuar dikur, në kohën e Aristotelit apo të Tolstoit, të pacilësueshmit – skllevër, shërbëtorë, të ligjtë e Europës në Mesjetë, apo popujt e plaçkitur në kohën e Dritave mbi brigjet e Afrikës, të shitur në Gorée, në El Mina, në Zanzibar.

Madje dhe sot, në këtë orë që po ju flas, të gjithë ata që nuk kanë të drejtën e fjalës, që janë nga krahu tjetër i gjuhës. Është mendimi pesimist i Dagerman ai që më pushton, dhe jo paraqitja militante e Gramsci apo sfida e pashpresë e Sartre. Që letërsia të jetë luksi i një klase sunduese, që ajo të ushqehet me ide dhe imazhe të huaja për numrin më të madh, kjo është në zanafillë të pështjellimit që ndjen secili prej nesh – po iu drejtohem atyre që lexojnë dhe shkruajnë. Do të mund të ishim të tunduar për t’ua çuar këtë fjalë atyre që nuk e kanë, për t’i ftuar bujarisht në gostinë e kulturës. E përse është kaq e vështirë ? Popujt pa shkrim, siç antropologët kanë pëlqyer t’i quajnë, kanë arritur të shpikin një për-cjellje të plotë, nëpërmjet këngëve dhe miteve. E përse është kthyer kjo sot në diçka të pamundur në shoqërinë tonë të industrializuar ? A duhet rishpikur kultura ? A duhet rikthyer në një përcjellje të drejtpërdrejtë, të përnjëhershme ? Do të ishim të tunduar të besojmë që sot këtë rol e luan kinemaja, ose dhe kënga popullore, e ritmuar, e rimuar, e vallëzuar. Ndoshta xhazi, ose nën qiej të tjerë, kalipso, maloja, sega.

Kundërshtia nuk është e djeshme. François Rabelais, shkrimtari më i madh i gjuhës franceze, u nis dikur në luftë kundër pedantizmit të njerëzve të Sorbonës duke ua përplasur në fytyrë fjalët e mbërthyera në gjuhën popullore. A fliste ai për ata që kishin uri ? Teprime, dehje, shthurje. Ai shkruante me fjalë oreksin e jashtëzakonshëm të atyre që ushqeheshin nga skamja e fshatarëve dhe e punëtorëve, për kohën e një maskarade, për një botë kokëposhtë. Kundërshtia e revolucionit, siç kalërimi epik i kalorësit me fytyrë të trishtë, jeton në ndërgjegjen e shkrimtarit. Nëse ka një virtyt të domosdoshëm për penën e tij, kjo është që ajo nuk duhet të shërbejë kurrë për mburrjen e të fuqishmëve, qoftë dhe gudulisja më e vogël. E megjithatë, edhe në zbatimin e këtij virtyti, artisti nuk duhet të ndihet i larë nga çdo dyshim. Revolta e tij, kundërshtimi i tij, mallkimet e tij qëndrojnë nga njëra anë e barrikadës, nga ana e gjuhës së të fuqishmëve. Disa fjalë, disa fjali përvidhen. Po pjesa tjetër ? Një palimpsest i gjatë, një stërzgjatje e ftohtë dhe elegante. Humori, nganjëherë, i cili nuk është mirësjellja e dëshpërimit por dëshpërimi i të papërsosurve, plazhi ku rryma e turbullt e padrejtësisë i braktis.

Atëherë, përse të shkruajmë ? Shkrimtari, që prej disa kohësh tashmë, nuk e ka më guximin të besojë që ai do të ndryshojë botën, që ai do të pjellë nëpërmjet novelave dhe romaneve të tij një botë më të mirë. Më thjeshtë, ai e mban veten dëshmitar. Shikoni këtë pemën tjetër në pyllin e kundërshtive. Shkrimtari e mban veten dëshmitar, ndërkohë që shumicën e kohës ai nuk është tjetër veçse një shikues i thjeshtë.

Dëshmitar, ndodh që artisti të jetë i tillë : Dante në Komedia Hyjnore, Shekspiri në The Tempest – dhe Cesaire në rimarrjen e mrekullueshme të kësaj pjese, të quajtur Një Shtrëngatë, në të cilën Caliban, hipur mbi një fuçi baruti, kërcënon të marrë me vete në vdekje zotërinjtë e tij të urryer. Dëshmitar, ai është i tillë nganjëherë në mënyrë të pakundërshtueshme, siç Euclides da Cunha në Os Sertões, apo si Primo Levi. Absurditeti i botës është në Der Prozess (apo në filmat e Chaplin), papërsosmëria e saj në Lindja e ditës të Colette, fantazmagoria e saj në këngën irlandeze që Joyce e ka vënë në skenë në Finnegans Wake. Bukuria e saj shndrit me një shkëlqim të papërballueshëm në The Snow Leopard të Peter Matthiessen apo në A Sand County Almanach të Aldo Leopold. Ligësia e saj në Sanctuary të William Faulkner, apo në Bora e parë të Lao She. Brishtësia e saj e fëmijërisë në Ormen (Gjarpëri) të Dagerman.

Shkrimtari nuk është kurrë një dëshmitar i mirë përveç në rastin kur ai është një dëshmitar padashje, me pahir. Këtu, kundërshtia është që ajo për çka të cilën ai dëshmon nuk është ajo çka ai ka parë, as ajo çka ai ka shpikur. Hidhërimi, nganjëherë dëshpërimi, vijnë nga kjo që ai nuk është i pranishëm në gjyq. Tolstoi na bën të shohim fatkeqësinë që ushtria napoleoniane i ka shkaktuar Rusisë, e megjithatë asgjë nuk ka ndryshuar në rrjedhën e historisë. Zonja de Duras shkruan Ourika, Harriet Beecher Stowe Kasollja e Xha Tomit, por janë popujt skllevër ata që ndryshojnë fatin e tyre të vet, që ngrejnë krye dhe themelojnë kundër padrejtësisë rezistenca mulate, në Brazil, në Guajanë, në Antilles, dhe republikën e parë të zezë në Haiti.

Të veprosh, kjo është ajo çka shkrimtari do ta dëshironte përsipër gjithçkaje. Të veprosh, më tepër se të dëshmosh. Të shkruash, të përfytyrosh, të ëndërrosh, që fjalët e tij, sajimet dhe ëndrrat e tij të ndërhyjnë tek realiteti, të ndryshojnë mendjet dhe zemrat, të hapin një botë më të mirë. E megjithatë, në po atë çast, një zë i thotë se ai nuk do të mundet, se fjalët janë fjalë që era e shoqërisë i merr me vete, se ëndrrat nuk janë gjë tjetër veçse ëndrra. Me ç’të drejtë ta duam veten më të mirë ? Mos vallë shkrimtarit i takon të kërkojë zgjidhje ? A nuk është ai në vendin e atij shumarit në pjesën Knock ose Fitorja e Mjekësisë, i cili do të donte të pengonte një tërmet ? E si do të mund të vepronte shkrimtari, ndërkohë që ai nuk di tjetër veçse të kujtohet ?

Vetmia do të jetë fati i tij. E tillë ka qenë ajo gjithmonë. Fëmijë, ai ishte ajo qenie e brishtë, e shqetësuar, e ndjeshme jashtë mase, ajo vajzë të cilën e përshkruan Colette, që nuk mund t’i shohë prindërit tek grinden e copëtohen, me sytë e saj të mëdhenj, të zi dhe të zmadhuar nga një lloj vëmendje e dhimbshme. Vetmia është e dashur për shkrimtarët, vetëm në shoqërinë e saj ata gjejnë thelbin e lumturisë. Kjo është një lumturi e vrarë, përzierje butësie dhe braktisje, një fitore qesharake, një dhimbje e shurdhër dhe e gjithëpranishme, njëlloj si një muzikë e ulët përndjekëse.

Shkrimtari është qenia e cila e kultivon më mirë këtë bimë helmuese dhe të nevojshme, e cila rritet veçse mbi truallin e paaftësisë së tij të vet. Ai donte të fliste për të gjithë, për të gjithë kohërat : ja ai, ja në dhomën e tij, përballë pasqyrës tepër të bardhë të faqes bosh, nën abazhurin i cili distilon një dritë të fshehtë. Përballë ekranit tepër të fortë të kompjuterit të tij, duke dëgjuar zhurmën e gishtave tek shtypin butonat e tastierës. Ja, ky është pylli i tij. Shkrimtari ia njeh fort mirë çdo shteg. Nëse nganjëherë diçka i përvidhet, si një zog i trembur nga një qen në agim, kjo bëhet nën vështrimin e tij të hutuar – ishte rastësisht, padashjen e tij, padashjen e saj.

Por nuk do të doja të ngulesha në një qëndrim mohues. Letërsia – dhe këtu doja të dilja – nuk është një mbijetesë arkaike e cila do të duhej të zëvendësohej logjikisht nga artet audiovizuale, dhe veçanërisht nga kinemaja. Ajo është një udhë e ndërlikuar, e vështirë, por që e shoh edhe më të nevojshme sesa në kohën e Byron apo të Victor Hugo.

Ka dy arsye për këtë nevojshmëri :

Së pari, sepse letërsia është e bërë me gjuhë. Ky është kuptimi i parë i fjalës : lettres, domethënë ajo çka është shkruar. Në Francë, fjala roman përshkruan ato shkrime në prozë, të cilat përdornin, për herë të parë që nga Mesjeta, gjuhën e re që flitej nga të gjithë, gjuhën romake. Novela gjithashtu vjen nga kjo ide e risisë. Pothuaj në të njëjtën epokë, në Francë është pushuar së përdoruri fjala rimeur (nga rimë) për të folur për poezi dhe poetë – nga folja greke poiein, të krijosh. Shkrimtari, poeti, romancieri, janë krijues. Kjo nuk do të thotë që ata shpikin gjuhën, por do të thotë që ata e përdorin për të krijuar bukuri, mendim, imazh. Ja përse nuk do të mund të bënim pa ta. Gjuha është shpikja më e jashtëzakonshme e njerëzimit, ajo e cila paraprin gjithçka, që futet në gjithçka. Pa gjuhë, ska shkencë, ska teknikë, ska ligje, ska art, ska dashuri. Por kjo shpikje, pa prurjen e bashkëbiseduesve, bëhet virtuale. Ajo mund të zbehet, të pakësohet, të zhduket.

Shkrimtarët, në njëfarë mase, janë ruajtësit e saj. Kur ata shkruajnë romanet e tyre, poemat dhe teatrin e tyre, ata e bëjnë gjuhën të jetojë. Ata nuk i përdorin fjalët, por përkundrazi janë në shërbim të gjuhës. Ata e nderojnë, e mprehin, e shndërrojnë, sepse gjuha është e gjallë nëpërmjet tyre, përmes tyre, dhe shoqëron ndryshimet shoqërore apo ekonomike të epokës së tyre.

Në shekullin e kaluar, kur teoritë raciste dolën në dritë, kemi përmendur dallimet themelore ndërmjet kulturave. Në një lloj hierarkie absurde, kemi bërë lidhjen ndërmjet arritjes ekonomike të fuqive koloniale me një të ashtuquajtur epërsi kulturore. Këto teori, si një cytje e ethshme dhe keqbërëse, nxjerrin krye herë pas here për të justifikuar neo-kolonializmin apo imperializmin. Ca popuj do të kishin mbetur prapa, nuk do ta kishin fituar të drejtën e qytetit (të fjalës) për shkak të vonesës së tyre ekonomike, apo të arkaizmit të tyre teknologjik. Por a na ka rënë ndërmend që të gjithë popujt e botës, kudo qofshin, dhe çfarëdo qoftë shkalla e tyre e zhvillimit, e përdorin gjuhën ? Dhe secila prej këtyre gjuhëve është e njëjta tërësi logjike, e ndërlikuar, e arkitekturuar, analitike, e cila lejon për të shprehur botën – e aftë për të thënë shkencën apo sajuar mitet.

 Duke pasë mbrojtur ekzistencën e kësaj qenie të dykuptimtë dhe disi arkaike që është shkrimtari, do të doja të them arsyen e dytë të ekzistencës së letërsisë, sepse ajo prek më tepër në zanatin e bukur të botimit.

Sot flitet shumë për globalizimin. Harrohet se kjo dukuri ka filluar në Europë me Rilindjen, me fillimin e erës koloniale. Globalizimi nuk është një gjë e keqe në vetvete. Komunikimi e përshpejton ecjen përpara, në mjekësi, apo në shkenca. Ndoshta shtrirja gjithandej e informacionit do t’i pakësojë rreziqet e konflikteve. Nëse do të kishte pasur internet, ka mundësi që Hitleri nuk do t’ia kishte arritur komplotit të tij mafioz – ndoshta madje karakteri qesharak do ta kishte penguar të lindte.

Duket se ne jetojmë në erën e internetit dhe të komunikimit virtual. Kjo është mirë, por çfarë vlejnë këto shpikje marramendëse pa mësimin e gjuhës së shkruar dhe pa librat ? Të mbushësh me ekrane me kristale të lëngshme pjesën më të madhe të njerëzimit, kjo është utopi. Atëherë, a nuk jemi duke krijuar një elitë të re, duke hequr një vizë ndarëse ndërmjet atyre që kanë hyrje në komunikim dhe në njohuri dhe atyre që mbeten të përjashtuar nga kjo ndarje ? Popuj të mëdhenj, qytetërime të mëdha janë zhdukur ngaqë nuk e kanë kuptuar këtë. Sigurisht që kultura të mëdha, që i quajmë pakicore, kanë ditur të qëndrojnë deri sot, falë përcjelljes gojore të diturive dhe miteve. Është e domosdoshme, është dobiprurëse që të njihet prurja e këtyre kulturave. Por duam apo s’duam, edhe pse nuk jetojmë ende në epokën e realitetit, ne nuk jetojmë më në epokën e mitit. Nuk është e mundur që të themelojmë respektimin e tjetrit dhe barazinë pa i dhënë çdo fëmije të mirën e shkrimit.

Sot, të nesërmen e çkolonizimit, letërsia është një ndër mjetet për burrat dhe gratë e kohës sonë që të shprehin identitetin e tyre, që të kërkojnë të drejtën e tyre të fjalës, dhe që të dëgjohen në larminë e tyre. Pa zërin dhe thirrjen e tyre, ne do të jetonim në një botë të heshtur.Kultura në shkallë botërore është çështja jonë e të gjithëve. Por ajo është sidomos përgjegjësia e lexuesve, domethënë e botuesve. Është e vërtetë që është e padrejtë që një Indian në Veriun e lartë Kanadez, për të mundur t’i dëgjohet fjala, të duhet të shkruajë në gjuhën e pushtuesve – në Frëngjisht, apo në Anglisht. Është e vërtetë që është e kotë të besohet se gjuha kreole e Maurice apo e Antilles do të mund të arrijë të njëjtën lehtësi dëgjimi siç pesë apo gjashtë gjuhët të cilat mbretërojnë sot si zonja absolute nëpër media. Por nëse, nëpërmjet përkthimit, bota mund t’i dëgjojë, atëherë diçka e re dhe optimiste është duke u përftuar.

Kultura, siç po thosha më lart, është e mira jonë e përbashkët, e tërë njerëzimit. Por që kjo të jetë e vërtetë, do të duhej që të gjithë të kenë të njëjtat mjete për të hyrë tek kultura. Për këtë, libri është, në tërë arkaizmin e tij, vegla ideale. Ai është praktik, i përdorshëm, ekonomik. Ai nuk kërkon asnjë mrekulli të veçantë teknologjike, dhe mund të ruhet në të gjitha klimat. E vetmja e metë e tij – dhe këtu iu drejtohem veçanërisht botuesve – është që mjaft vende nuk kanë ende hyrje tek ai.

Në Maurice, çmimi i një romani apo i një përmbledhje poemash përkon me një pjesë të rëndësishme të buxhetit të një familje. Në Afrikë, në Azinë juglindore, në Meksikë, në Oqeani, libri mbetet një luks i paarritshëm. Kjo e keqe nuk është pa shpëtim. Bashkëbotimi me vende në zhvillim, krijimi i fondeve për biblioteka apo bibliobuse, dhe në një mënyrë të përgjithshme një vëmendje më e shtuar ndaj kërkesave dhe shkrimeve në gjuhët e ashtuquajtura pakicore – nganjëherë mjaft të mëdha në numër – do ta lejonte letërsinë që të vazhdojë të jetë ky mjet i mrekullueshëm për të njohur vetveten, për të zbuluar tjetrin, për të dëgjuar në tërë pasurinë e temave dhe mënyrave të saj mbarë njerëzimin.

Më pëlqen mjaft të flas ende për pyllin. Është padyshim për këtë që fjalia e thjeshtë e Stig Dagerman jehon ende në kujtesën time, është padyshim për këtë që dua ta lexoj dhe rilexoj, të depërtohem nga ajo. Ka diçka të dëshpëruar në të, dhe në të njëjtën kohë diçka ngazëllyese, sepse është tek hidhërimi kjo që gjejmë pjesën e së vërtetës që çdokush e kërkon. Ende fëmijë, ëndërroja për këtë pyll. Ai më frikësonte dhe më tërhiqte njëkohësisht – them se Gishtëza e vogël, apo Hanseli duhej të ndjenin të njëjtën tronditje, kur pylli mbyllej prapa tyre me të gjitha rreziqet dhe mrekullitë e tij. Pylli është një botë pa piketa. Avulli i ngrohtë i drurëve, errësira që mbretëron aty mund t’ju humbasin. Dikush do të mund të thotë të njëjtën gjë për shkretëtirën, ose për detin e hapur, ku çdo dunë, çdo kodrinë shmanget për të treguar një kodrinë tjetër, një dallgë tjetër krejt të njëllojtë. Më kujtohet hera e parë kur kam ndjerë çka mund të jetë letërsia – Në Thirrja e Pyllit, të Jack London, pikërisht, njëri prej personazheve, i humbur në dëborë, ndjen të ftohtin që e pushton pak nga pak ndërsa rrethi i ujqërve vjen duke u ngushtuar. Ai vështron dorën e tij tashmë të mpirë, dhe përpiqet të lëvizë gishtat. Ky zbulim, për fëmijën që isha atëherë, kishte diçka magjike. Kjo quhej vetëdije.

I kam borxh pyllit njërën prej tronditjeve më të mëdha letrare të moshës sime të rritur. Kjo ka ndodhur para nja tridhjetë vitesh, në ca vise të Amerikës qendrore të quajtur El Tapón de Darien, Tapa, sepse është aty që ndërpritej asokohe (dhe më duket se e di që gjendja nuk ka ndryshuar që atëherë) rruga Panamerikane e cila duhej të lidhte dy Amerikat, nga Alaska në majën e Tokës së Zjarrtë. Rripi i Panamasë, në këtë pjesë, është i mbuluar nga një pyll shiu jashtëzakonisht i dendur, në të cilin nuk është e mundur të udhëtosh përveçse duke iu ngjitur rrjedhës së lumenjve në pirogë. Ky pyll është i banuar nga një popullsi ameriko-indiane, e ndarë në dy grupe, Emberas dhe Waunanas, që i përkasin së njëjtës familje gjuhësore Ge-Pano-Karib.

Duke pasë ardhur aty rastësisht, u gjenda i magjepsur nga ky popull, në atë pikë saqë kam bërë atje disa qëndrime mjaft të gjata, pothuaj tre vjet. Gjatë tërë kësaj kohe, nuk kam bërë asgjë tjetër veçse kam vajtur në aventurë, nga shtëpia në shtëpi – sepse ky popull nuk pranonte asokohe të grumbullohej në fshatra – dhe kam mësuar të jetoj sipas një ritmi krejt ndryshe nga ai ç’kisha njohur deri atëherë. Si të gjithë pyjet e vërteta, ky pyll ishte tejet i vështirë. Duheshin numëruar të gjitha rreziqet, dhe gjithashtu të gjitha mjetet e mbijetesës. Më duhet të them që në tërësi, Emberas kanë qenë tejet të duruar me mua. Ngathtësia ime i bënte për të qeshur, dhe besoj se në njëfarë mase, ua kam shpërblyer disi me argëtim atë çka ata më mësuan në urtësi. Nuk shkruaja shumë. Pylli nuk është një mjedisi ideal për këtë. Lagështia zbut letrën, e vapa than bojën e stilografit. Asgjë që ecën me elektricitet nuk zgjat aq shumë. Shkoja atje me bindjen që shkrimi është një privilegj, dhe se do të kisha gjithmonë për t’iu bërë ballë të gjitha problemeve të ekzistencës. Një mbrojtje, në njëfarë mënyre, një lloj qelqi i padukshëm që mund ta ngrija sipas dëshirës për t’u strehuar nga stuhitë.

Duke pasë përvetësuar sistemin e komunizmit primitiv që zbatojnë Amerikano-indianët, si dhe neverinë e tyre të thellë ndaj autoritetit, dhe prirjen e tyre për një rrëmujë natyrore, unë mund të mendoja që arti, i tillë si shprehje individuale, nuk mund të zhvillohej në pyll. Veç kësaj, tek këta njerëz nuk kishte asgjë që të mund të ngjante me atë çka quhet art në shoqërinë tonë të konsumit. Në vend të tablove, burrat dhe gratë pikturojnë trupat e tyre, dhe e hedhin poshtë, në një mënyrë të përgjithshme, idenë e ndërtimit të diçkaje të qëndrueshme. Pastaj jam njohur me mitet. Kur flasim për mite, në botën tonë të librave të shkruar, duket sikur flasim për diçka tejet të largët, qoftë në kohë, qoftë në hapësirë. Edhe unë besoja në këtë largësi. Dhe ja që mitet vinin tek unë, rregullisht, pothuaj çdo natë. Pranë një zjarri drush të ndezur në vatrën me tre gurë në shtëpi, në baletin e mushkonjave dhe fluturave të natës, zërat e rrëfimtarëve dhe rrëfimtareve i trazonin këto histori, këto legjenda, këto rrëfime, njëlloj sikur të flisnin për realitetin e përditshëm. Rrëfimtari këndonte me një zë të mprehtë, duke rrahur gjoksin, fytyra e tij shoqëronte shprehjet, pasionet, shqetësimet e personazheve. Kjo do të kishte mundur të ishte një roman, por jo mit. Por një natë ka ardhur një grua e re. Quhej Elvira.

Në tërë pyllin e Emberas, Elvira ishte e njohur për artin e saj të rrëfimit. Ishte një aventuriere, që jetonte pa burrë, pa fëmijë – thuhej se ajo ishte pak pijanece, pak e përdalë, por nuk e besoj – dhe se shkonte nga shtëpia në shtëpi për të kënduar, në shkëmbim të një vakti buke, një shishe alkoli, nganjëherë pak paraje.

Ndonëse të kem pasur hyrje në rrëfimet e saj nëpërmjet përkthimit – gjuha embere përfshin një version letrar shumë më të ndërlikuar se gjuha e përditshme – e kam kuptuar përnjëherë që ajo ishte një artiste e madhe, në kuptimin më të mirë që mund t’i jepet kësaj fjale. Timbri i zërit, ritmi i duarve që godisnin gjerdanët e saj të rëndë prej monedhash argjendi mbi gjoks, ky lloj rrëmbimi i matur dhe i rregullt, kishin një pushtet mbi të gjithë ata që ishin të pranishëm. Thurjes së thjeshtë të miteve – shpikja e duhanit, çifti i binjakëve zanafillorë, historira zotash dhe njerëzish të ardhur nga thellësia e kohërave, ajo i shtonte historinë e saj të vet, atë të jetës endacake, dashuritë e saj, tradhtitë dhe vuajtjet, lumturinë e madhe të dashurisë epshore, acidin e xhelozisë, frikën nga mplakja dhe nga vdekja.

Ajo ishte poezia në veprim, teatri i lashtë, në të njëjtën kohë dhe romani më bashkëkohor. Dhe e tërë kjo me zjarr, me dhunë, ajo shpikte, në terrin e pyllit, midis zhurmës rrethuese të insekteve dhe zhabave, vorbullës së lakuriqëve të natës, një ndjesi kjo që nuk ka emër tjetër veçse bukuri. A thua se ajo mbarte në këngën e saj fuqinë e vërtetë të natyrës, dhe ndoshta ishte këtu kundërshtia më e madhe, që ky vend i veçuar, ky pyll, më i largëti nga stërhollimi i letërsisë, ishte cepi ku arti shprehej me forcën dhe autenticitetin më të madh.

Pastaj e kam braktisur këtë vend, nuk e kam parë më Elvirën, as ndonjërin prej rrëfimtarëve të pyllit të Darien. Por më ka mbetur shumë më tepër sesa malli, më ka mbetur siguria që letërsia mund të ekzistonte, pavarësisht lodhjes së konvencioneve dhe kompromiseve, pavarësisht paaftësisë së shkrimtarëve për të ndryshuar botën. Nganjëherë ata i frymëzon dhe i shndërron diçka e madhe dhe e fortë, që i tejkalon dhe iu kthen harmoninë me natyrën. Diçka e re dhe tejet e lashtë njëkohësisht, e paprekshme si era, jolëndore si retë, e pafundme si deti. Kjo diçka që drithëron në poezinë e Jallal Eddine Roumi, për shembull, ose në arktitekturën largpamëse të Emanuel Swedenborg. Rrënqethja që ndjejmë kur lexojmë tekstet më të bukura të njerëzimit, siç fjalimi që prijësi Stealth i Indianëve i drejtonte në fund të shekullit të nëntëmbëdhjetë Presidentit të Shteteve të Bashkuara, me qëllim që t’i falte tokën : « Ndoshta jemi vëllezër… »Diçka e thjeshtë, e vërtetë, që nuk ekziston gjëkundi tjetër përveçse tek gjuha. Një hir, nganjëherë një dredhi, një valle kërcëllitëse, ose dhe copëza të gjata heshtjeje. Gjuha e talljes, pasthirrmat, mallkimet, dhe përnjëherë më pas, gjuha e parajsës.

Është asaj, Elvirës, që ia drejtoj këtë nderim – është asaj që ia përkushtoj këtë Çmim të Akademisë së Suedisë. Asaj dhe të gjithë atyre shkrimtarëve me të cilët – ose nganjëherë kundër të cilëve kam jetuar. Ua përkushtoj Afrikanëve, Wole Soyinka, Chinua Achebe, Ahmadou Kourouma, Mongo Beti, ia përkushtoj veprës Cry the Beloved Country të Alan Paton, Chaka të Tomas Mofolo. Mauricianit tejet të madh Malcolm de Chazal, autor ndër të tjera i Judas. Romancierit maurician hindi Abhimanyu Unnuth, për Lal passina (Djersë gjaku), romancieres urdu Hyder Qurratulain për epopenë Ag ka Darya (River of fire). Reunionezit Danyèl Waro, këngëtar i malojasve, i panënshtruari, poeteshës kanake Dewé Gorodé që ka sfiduar pushtetin kolonial deri në burg, të revoltuarit Abdourahman Waberi.

Ia përkushtoj Juan Rulfos, Pedro Paramos dhe novelave El llano en llamas, fotove të thjeshta dhe tragjike që ai ka bërë në fshatrat meksikane. Ia përkushtoj John Reed për Insurgent Mexico, Jean Meyer që ka përcjellë fjalën e Aurelio Acevedo dhe të kryengritësve Cristeros të Meksikës qendrore. Luis González, autor i Pueblo en vilo. John Nichols, që ka shkruar mbi vendin e ashpër në The Milagro Beanfield War, Henry Roth, fqinjit tim të rrugës New York në Albuquerque (Meksikë e Re) për Call it Sleep. J.P. Sartre, për lotët e përmbajtur në pjesën Të Vdekur pa Varr. Wilfrid Owen, poetit të vdekur në brigjet e Marnës më 1914. J.D. Salinger, sepse ai ka arritur të na bëjë të hyjmë nën lëkurën e një djali të ri katërmbëdhjetë vjeç të quajtur Holden Caufield. Shkrimtarëve të kombeve të para të Amerikës, Siuksit Sherman Alexie, Navajos Scott Momaday, për The Names. Rita Mestokosho, poeteshë inui nga Mingan (Provincë e Québec) që bën të flasin drurët dhe kafshët. José Maria Arguedas, Octavio Paz, Miguel Angel Asturias. Poetëve të oazeve të Oualata, të Chinguetti. Mendjeve të mëdha imagjinative që qenë Alphonse Allais dhe Raymond Queneau. Georges Perec për Çfarë biçiklete e vogël me timon të kromuar në fund të kurtit ? Antijezëve Edouard Glissant dhe Patrick Chamoiseau, Haitianit René Depestre, Schwartz-Bart për I fundit i të drejtëve.

Poetit meksikan Homero Aridjis që na tërheq në jetën e një breshke-lirë, dhe që flet për lumenjtë e portokalltë të fluturave monarke, lumenj që rrjedhin nëpër rrugët e fshatit të tij, në Contepec. Venus Koury Ghata që flet për Libanin si për një dashnor tragjik dhe të pathyeshëm. Khalil Jibran. Rimbaud. Emile Nelligan. Réjean Ducharme, për jetën.

Fëmijës së panjohur që e kam takuar një ditë, buzë lumit Tuira, në pyllin Darien. Në terr, ulur mbi dërrasën e një dyqani, ndriçuar nga flaka e një llampe vajguri, ai lexon një libër dhe shkruan, përkulur përpara, pa i kushtuar vëmendje mjedisit përreth, pa u merakosur nga bezdisjet, nga zhurma, nga afërsia, nga jeta e ashpër dhe e dhunshme që zhvillohet bri tij. Ky fëmijë i ulur këmbëkryq mbi dërrasën e këtij dyqani, në zemër të pyllit, duke lexuar qyqe vetëm nën flakën e llampës, nuk është aty rastësisht. Ai ngjan si një vëlla me atë fëmijën tjetër për të cilin flas në hyrje të këtyre faqeve, që përpiqet të shkruajë me një laps ndërtimtari pas blloqeve të talloneve, në vitet e zymta të pasluftës. Ai na kujton dy nevojat e ngutshme të historisë njerëzore, së cilave, mjerisht, jemi larg së përgjigjuri. Zhdukja e urisë, dhe alfabetizimi.

Në tërë pesimizmin e saj, fjalia e Stig Dagerman mbi kundërshtinë themelore të shkrimtarit, i pakënaqur që s’mund t’iu drejtohet atyre që kanë uri – për ushqim dhe dije – prek në të vërtetën më të madhe. Alfabetizimi dhe lufta kundër urisë janë të lidhura bashkë, ngushtësisht të ndërvarura. Ato nuk mund t’ia arrijnë pa njëra-tjetrën. Që të dyja kërkojnë – me ngulm – veprimin tonë. Që në këtë mijëvjeçar të tretë që sapo ka filluar, mbi tokën tonë të përbashkët, asnjë fëmijë, çfarëdo qoftë gjinia e tij, gjuha apo feja, të mos braktiset në uri dhe padituri, të mos lihet mënjanë festës. Ky fëmijë mbart në vete ardhmërinë e racës sonë njerëzore. E tij është mbretëria, siç e ka shkruar këtë para shumë kohësh Greku Heraklit. 

J.M.G. Le Clézio, Bretagne, 4 nëntor 2008

_________________ 

Përkthyer nga origjinali (frëngjisht)

Urim Nerguti  Francë,

7 dhjetor 2008, ora 22.28