Lirika e borës

 

 

Enver Robelli

 

 

 

 

Të shumta janë ankesat; dhe shpeshherë me vend. Si rrallëherë më parë në Kosovë këto ditë janë thyer këmbë e duar, jo pak njerëz kanë kërkuar ndihmën e mjekut pas gërvishtjeve që kanë pësuar në shumë pjesë të trupit. Për të gjitha këto tragjedi të vogla e të mëdha bëhet fajtore bora. Edhe më shpesh gishti tregues drejtohet nga pushtetet komunale, të cilat akuzohen pse lejuan që bora të bëhet akull, akulli të bëhet xham dhe mbi këtë xham të çajnë kafkat qytetarët e pafajshëm. Rrugët e qyteteve të Kosovës në këtë fillim shkurti u shndërruan në arena patinazhi për njerëz e vetura. Afërmendsh që përballë një gjendjeje të tillë rrëshqasin jo vetëm simbolikisht këmbësorët, por edhe realisht; rrëshqasin edhe veturat, të cilat zakonisht ecin me goma pa profil. Njëra prej përparësive të demokracisë është e drejta për të kritikuar pushtetin, madje edhe atëherë kur nuk e heq borën, ta zëmë, nga oborret private. Shpesh kjo është pritja që kanë jo pak qytetarë të Kosovës. Dhe një pritje e tillë është pasojë e mentalitetit se shteti duhet të jetë përgjegjës për pakon “all inclusive” për qytetarin.

Të marrim si shembull Prishtinën. Kritika që u drejtohet autoriteteve komunale për neglizhencë në mirëmbajtjen e rrugëve shpesh është me vend. Por në disa raste kjo kritikë merr përmasa groteske. Nëse ekzistojnë pritje që shteti ta pastrojë akullin në oborr, para shtëpisë, në kopsht, në krejt lagjen, atëherë duhet të miratohet një ligj në Kuvendin e Kosovës, i cili e rregullon dhe legalizon dembelizmin qytetar. Si me porosi këto ditë u shpërnda nëpër internet një fotografi nga një fshat i Dragashit, ku shiheshin dhjetëra banorë me lopata në duar duke hequr borën. Pse diçka e tillë nuk është e mundshme në Prishtinë, Pejë, Prizren? Përtej përgjegjësisë së shtetit ekziston diçka tjetër që quhet përgjegjësi qytetare. Sa është e pranishme kjo përgjegjësi në mesin tonë? Pothuaj aspak. Mjafton të shikohet pisllëku nëpër shkallët e disa ndërtesave në Prishtinë. Mjafton të takoni në ashensor “qytetarë” qejfprishur dhe të lodhur nga gjumi, të cilët përkundër vërejtjes me shkrim “Ndalohet pirja e duhanit” (madje me shkronja të kuqe, që të bie në sy më lehtë) qysh në orën shtatë të mëngjesit me pozën e kapadaiut prodhojnë shtëllunga tymi që ta zënë frymën. Më pak kapadaillëk qytetar do t’i bënte mirë kësaj shoqërie. 

Kjo vlen edhe sa i përket raportit tonë si shoqëri ndaj borës së rënë ditëve të fundit. Ajo jo vetëm që veshi natyrën me një pafajësi dhe madhështi bardhësie, por mbuloi edhe shumë gjëra që sa herë ecim nëpër Kosovë na i vrasin sytë. Bora e sivjetme fshehu bërllokun e madh që ndot vendin në pothuaj çdo cep. Tash nuk i shohim më teneqet e “narezakëve” apo “pashtetave” të ngrëna nëpër piknikë dhe të hedhura buzë rrugës, nuk e shohim as ambalazhin e “Plazma-Keks”-ave apo të qumështit “Alpsko”. Bora ka mbuluar edhe varrezat e automobilave, vendgrumbullime këto të bërllokut automobilistik që blihet në Evropën Perëndimore dhe futet në Kosovë – me leje e amin të pushtetit dhe me qëllim që të mbushet sadopak arka e shtetit, madje edhe me çmimin e helmimit të mëtutjeshëm të ambientit. Bora mbuloi edhe shtretërit e lumenjve, të cilët eksploatohen prej vitesh nga mafia e zallit. Me shtresën e bardhë qiellore (dikush madje mund të thotë edhe hyjnore) janë mbuluar edhe qindra (ndoshta mijëra) mbindërtime në Prishtinë e gjetiu në Kosovë: të tilla ato bien më pak në sy në panoramën e qytetit. Kështu Prishtina mund të duket si metropol i ndërtuar nën kujdesin e dorës, syrit dhe mendjes së arkitektëve që ia duan të mirën vendit. Por një mendim i tillë mund të vlejë vetëm nja dhjetë sekonda – derisa të kujtohet se në këtë kryeqytet në shtator të vitit 2000 u vra arkitekti kryesor i komunës dhe vrasësit e tij ende nuk janë gjetur, madje mund të jenë ndërtimtarë me nam të zi në Kosovë, mund të jenë financues partish, mund të jenë prindër që publikisht na demonstrojnë se si kujdesen për fëmijët e tyre, si i çojnë në shkolla të mira – dhe kështu synojnë t’i fshehin duart e tyre, në të cilat mund të shihen ende gjurmët e gjakut të Rexhep Lucit. Bora ndikon që disa gjëra të harrohen për disa ditë. Këto ditë mund të shfrytëzohen për reflektim. Kur të hiqet bora, kur të shkrihet akulli ne prapë do të gjendemi para atyre problemeve të përditshme, para atij mirazhi të shkretëtirës dhe para krimeve të pasqaruara. Lirika e borës, siç po e përjetojmë këto ditë, nuk përputhet me përfytyrimin e gjakut të derdhur në Kosovën e pasluftës si pasojë e etjes për pushtet, grabitje, vjedhje, linçim, shpifje, mizori.

Ka diçka tjetër që përputhet me lirikën e borës, ta zëmë tundimi për të përkthyer një copëz tekst letrar derisa para dritares vallëzon një flauri fjollash dhe dimri e merr kuptimin e vërtetë. Kësaj radhe shorti bie mbi poetin austriak Georg Trakl-it dhe poezinë e tij “Natë dimri” – “Ka rënë borë. Pas mesnatës ti i dehur / nga vera e purpurt braktis lagjen e errët të njerëzve, / flakën e kuqe të kopesë së saj. O, terri! / Acar i zi. Toka është e fortë, / ajri ka shije të hidhur. / Yjet e tu shndërrohen në shenja të liga. / Me hapa të gurtë çapit te laura e hekurudhës, / me sy të mprehtë si ushtar, i cili i vërsulet një ledhi të zi. Avanti! / Borë dhe hënë e hidhur! / Një ujk i kuq, të cilit ia zë frymën një engjëll. Këmbët e tua / duke ecur trokëllijnë si akull i kaltër dhe një buzëqeshje / plot pikëllim e krenari e ka gurëcuar çehren tënde / dhe ka zbehur ballin para epshit të acarit; / ose ajo përulet heshtur mbi gjumin / e rojtarit, i cili u fundos në kasollen e tij prej druri. / Acar dhe tym. Një këmishë e bardhë yjesh djeg / supet që bartin dhe hutat e Zotit shqyejnë zemrën tënde të metaltë. / O kodra e gurtë. Qetësia shkrihet dhe i harruar trupi i ftohtë në borën e argjendtë. / Gjumi është i zi. Veshi ndjek gjatë shtigjet / e yjeve në borë. / Duke u zgjuar ranë kambanat në fshat. / Përmes portës lindore hyri si ngjyrë argjendi dita e shndritshme.”

Bora nuk është e përjetshme. E përjetshme mbetet letërsia. Bora e përjetësuar në poezi po ashtu është e përjetshme. Nganjëherë edhe e frikshme, sepse është e hidhur si hëna në poezinë e Georg Trakl-it. Për të plotësuar vizionin apokaliptik, versionin e ëndrrës së rëndë dimërore Trakl-i nuk sheh vetëm borën e hidhur, por edhe akullin e kaltër dhe një ujk të kuq. I tillë duket edhe dimri i Kosovës: nën shtresën e borës, nën thepat dhe skulpturat e akullit na pret diçka që sytë na i vret – një tokë me gjak e helm. Ishte dora e njeriut që e bëri të tillë. Nganjëherë ishte dora e njeriut të këtij vendi. Në këso rastesh bora me bardhësinë e saj të pasherr sikur simbolizon një botë tjetër, deri diku ideale, siç e gëzojnë kombe të tjera, të cilat ia ditën vlerën lirisë. Mirë që bie borë, mirë që drita e zbehtë e hënës bie mbi fërkemet e ujkut të pagjumë. Ai është i pagjumë për shkak se i ka marrë viktimat peng dhe i ka prerë në fyt. Bora e ka mbuluar pellgun e gjakut, por një curril gjaku prapë, një ditë e një mot, ujkun “n’ikje me bisht ndër kambë” (Martin Camaj) doemos e kthen në vendin e krimit. Viktimat flasin edhe nga varri. Edhe kur bie borë. Lirika e borës di të jetë e hidhur. Sidomos në Kosovë. Një ditë edhe në Kosovë engjëjt e vrarë mund t’ua zënë frymën ujqve të kuqërremtë dhe të përjargur.