Mbi kompetencat e Presidentit në emërime

 

 

 

 

 

Rexhep Mejdani

 

 

 

 

 

 

 

Këto ditë, Komisioni për amendamentin e Kushtetutës në Prishtinë, mbështetur nga Friedrich Ebert Stiftung dhe Instituti për Studime Kushtetuese dhe Parlamentare, organizoi një konferencë për disa çështje konkrete në proces. Në fjalën time unë dhashë disa mendime mbi kompetencat e Presidentit për emërimin e zyrtarëve të lartë shtetërorë, nisur dhe nga përvoja si kryetar shteti në dy periudha: a) atë korrik 1997 – nëntor 1998, me ligj bazë Dispozitat Kushtetuese dhe b) atë nëntor 1998-korrik 2002, me ligj bazë Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë (KSH), të miratuar me referendum. Madje, në periudhën e dytë, nëpërmjet një mirëkuptimi dhe procesi kushtetues, të miratuar nga të gjitha institucionet kryesore të vendit, u hoqën disa kompetenca të Presidentit të Republikës si iniciativa ligjvënëse dhe drejtimi i mbledhjeve të qeverisë për raste të veçanta, u reduktuan disa kompetenca lidhur me emërimin e zyrtarëve të lartë dhe, mbi të gjitha, u përfshi një nen papajtueshmërie për anëtarësinë në parti (ndryshe nga Dispozitat, ku për Presidentin ligjërohej mbajtja e pozicionit të anëtarit të kryesisë së partisë). Nisur nga kjo përvojë e dyfishtë, por dhe nga krahasimi me Kushtetutën aktuale të Republikës së Kosovës (KK), ku Presidenti zgjidhet po në Kuvend, përgjithësisht, mund të pohohet se përafrimi me atë kushtetutë mbi kompetencat e Presidentit është i drejtë dhe i baraspeshuar në përputhje me dy parimet bazë: atë të ndarjes së pushteteve dhe atë të kontroll-balancimit. Prandaj, shumë nga këto nene nuk ka arsye të preken, aq më tepër me ndryshimin e procedurës së zgjedhjes së Presidentit, d.m.th. votimin e tij prej popullit. Për një krahasim më të plotë janë analizuar dhe tri kushtetuta të tjera, përkatësisht: Kushtetuta e Republikës Kroate (KKr), Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë (KM) dhe Kushtetuta e Republikës së Sllovenisë(KS).

 

 Zgjedhja e Presidentit

 

 Pavarësisht mënyrës së zgjedhjes së Presidentit, shtetet e Ballkanit, me përjashtim të Rumanisë (të konsideruar si republikë gjysmë-presidenciale), janë republika parlamentare. Të tilla janë në Europë dhe vende të tjera ish-socialiste (si Hungaria, Sllovakia, Republika Çeke, Estonia dhe Letonia), ndërkohë që Polonia, Lituania, Ukraina e Federata Ruse konsiderohen si republika gjysmë-presidenciale (tipike është Franca) dhe Bjellorusia, si republikë presidenciale autokratike (si rasti i Shqipërisë në vitet 1925-1928, ndryshe nga republika presidenciale demokratike e Qipros). Edhe në Shqipëri e Kosovë, forma e qeverisjes është ajo parlamentare, ku midis Parlamentit (Kuvendit) dhe qeverisë ndërtohet një raport i ndërsjellë besimi. Presidenti (kryetari i shtetit), si organ i veçuar nga qeveria (më saktë, Kryeministri) ndërvepron me të dhe Parlamentin nëpërmjet një sistemi kontroll-balancimi, që në jo pak raste është shoqëruar te ne me ngërçe institucionale. Por, kjo nuk do të thotë që brenda këtij sistemi parlamentar nuk mund të realizohen si duhet parimet demokratike të qeverisjes. Përkundrazi; përvoja e deritanishme, me gjithë zigzaget e deformimet, në Shqipëri e Kosovë, apo në demokraci të tjera të reja, na jep përgjithësisht përgjigje pozitive. Në këtë kuadër, një pyetje që kërkon përgjigje është: A duhet të jetë Kuvendi me dy dhoma, apo duhet të përmirësohet më tej struktura legjislative njëdhomëshe, si në mjaft vende demokratike? Kështu, një përvojë që vlen të konsiderohet është, p.sh., ajo e Sllovenisë, ku sipas Kushtetutës së saj, rolin e dhomës së dytë e luan Këshilli i Shtetit (KS, nenet 96-101), apo ajo e Kroacisë, ku sipas Kushtetutës së saj Sabori (Parlamenti) përbëhet nga Dhoma e Deputetëve dhe Dhoma e Zhupanive (Rretheve)(KKr, neni 70). Pavarësisht këtyre modeleve, në rastin e Kosovës, sistemi njëdhomësh shfaqet shumë më stabilizues përkundrejt prirjeve centrifugale të një pjese të komunitetit serb të orkestruara nga Beogradi; ndërkohë që në Shqipëri, një sistem dydhomësh (i ndeshur vetëm në kohën e Zogut), mund të rrezatonte një potencial balancues në kushtet e një konflikti shumëvjeçar midis të dy forcave kryesore politike. Një çështje tjetër është ajo e zgjedhjes së kryetarit të shtetit, qoftë dhe në kuadër të kompetencave aktuale kushtetuese. P.sh., në Shqipëri vlen të analizohet procesi i zgjedhjes së Presidentit: të zgjidhet ai sipas nenit 87 të KSH (amendamentet e vitit 2008, ligji nr. 9904, datë 21.04.2008), apo të kalohet te rruga fillestare me 5 raunde (në çdo raund me kërkesë për zgjedhje votën pozitive të 60% të deputetëve?

 

Ose të kalohet në zgjedhje të drejtpërdrejtë, sipas variantit të zgjedhjes së menjëhershme të Presidentit nga populli, apo në kërkim të konsensusit fillestar, të pranohet kombinimi i dy rrugëve: pra, një proces fillestar zgjedhjeje që kërkon votën mbështetëse të mbi 60% të deputetëve, ndërsa, pas përfundimit të pasuksesshëm të tri raundeve të para, në vend të zgjedhjes së tij me shumicë absolute (50%+1), të kalohet në zgjedhjen e Presidentit nga populli. Në rastin e Kosovës është pjekur gjerësisht mendimi për zgjedhjen e Presidentit nga populli, si në Kroaci (neni 95 i KKr), Maqedoni (neni 80 i Kushtetutës së Maqedonisë – KM) apo Slloveni (neni 103 i KS). Kjo, midis të tjerash, nënkupton ndryshimin e nenit 86 të Kushtetutës së Kosovës-KK. Po ashtu, në rastin e zgjedhjes së Presidentit nga populli, duhet parë edhe neni 88,2 mbi papajtueshmërinë në KK apo neni 89 në KSH, edhe pse në kushtetuta të tjera vihen re të dy modelet: p.sh., sipas nenit 96 të KKr, Presidenti mund të mbajë detyra partiake; sipas nenit 83 të KM, funksioni i Presidentit është i papajtueshëm me funksionin në një parti politike, ndërsa, sipas nenit 105 të KS, funksioni i Presidentit është i papajtueshëm me kryerjen e funksioneve a profesioneve të tjera publike. Në fakt, qoftë dhe për të njëjtat kompetenca, ruajtja e funksioneve partiake, në mjaft raste e bën më të fuqishëm rolin e Presidentit, për të njëjtën shumicë parlamentare ose më të dobët, në kushte kohabitacioni. Kjo është vënë re në vitet e para të tranzicionit shqiptar, shoqëruar dhe me një zhvendosje autokratike prej qeverisjes parlamentare drejt asaj gjysmë-presidenciale. Prandaj dhe papajtueshmëria kushtetuese e funksionit të Presidentit me një funksion partiak, në fazën fillestare të një zhvillimi të brishtë institucional demokratik, duhet të shihet si një valvul mbrojtëse demokratike (antiautoritariste), ndërkohë që në faza të mëvonshme të emancipimit demokratik, politik-institucional e social-kulturor të vendit, medias e opinionit publik, një kërkesë e tillë mund të bëhet e panevojshme.

Në rastin e KK, Presidenti gëzon të drejtën e nismës ligjvënëse, apo të propozimit për amendament kushtetues (neni 84). Kurse, aktualisht, në KSH, sipas nenit 177, 1, nismën për amendamente e ka jo më pak se 1/5 e deputetëve. Nismë legjislative, sipas nenit 101 të KKr, e ka dhe Presidenti i Kroacisë, që mund të thërrasë dhe mbledhjen e qeverisë (neni 102). Në Shqipëri, diçka e ngjashme ndeshej më parë te Paketa Kushtetuese (ligji për Dispozitat Kryesore Kushtetuese). Sipas saj, Presidenti mund ta ruante funksionin e anëtarit të kryesisë së partisë, por dhe të drejtonte, në raste të veçanta, mbledhjen e qeverisë. Një veçori pozitive në KK është neni 76 ku theksohet se Rregullorja e Kuvendit miratohet me 2/3 e të gjithë deputetëve, ndryshe nga KSH-ja, e cila në nenin 75,2 flet për miratim të saj me shumicën e të gjithë anëtarëve të Kuvendit. Në Slloveni, sipas nenit 94 të KS-së, rregullat e veprimtarisë së Kuvendit miratohen me shumicën e 2/3 e deputetëve të pranishëm, ndërkohë që për Këshillin e Shtetit, rregullat e procedurës miratohen me shumicën e të gjithë anëtarëve (KS, neni 101). Një ndryshim tjetër midis dy kushtetutave, KSH e KK, është dhe ai i kufirit të moshës për Presidentin e Republikës (neni 85: 35 vjeç për rastin e KK-së dhe neni 86, 2: 40 vjeç për rastin e KSH-së), shoqëruar dhe me disa kufizime shtesë në rastin e dytë (shtetas shqiptar që nga lindja, me qëndrim jo më pak se 10 vjetët e fundit në Shqipëri- neni 86, 2). Kërkesa të ngjashme ndeshen p.sh. tek KM, neni 80.

 

 Emërimi dhe mandatet

 

 Në të dyja kushtetutat (KSH e KK), ashtu si në kushtetuta të tjera demokratike, për disa institucione kryesore përcaktohen procedurat e emërimit të drejtuesve të lartë dhe mandatet e tyre. Kriteret e detyrat, afatet e kompetencat për këto mandate apo përfaqësime të tjera në institucione të pavarura, shprehen normalisht në nenet e kushtetutës, në dekrete e ligje të veçanta. Sidoqoftë, për to mund veçohen: 1. kriteret që duhet të plotësohen; 2. procesi i përzgjedhjes, emërimit ose zgjedhjes; 3. afati i mandatit (sa kohë qëndron në detyrë; sa herë zgjidhet); 4. zëvendësimi ligjor, lirimi nga detyra apo shkarkimi (baza ligjore për shkarkim, si kryhet ai); 5. kompetencat e përgjegjësitë; 6. privilegjet e imuniteti. Këto elemente ndeshen në një mënyrë apo tjetrën edhe në nenet e KSH-së dhe KK-së e ligjet plotësuese. Në disa raste kemi afate kohore emërimi e mandati, në raste të tjera jo. Parë në tërësi, mandati e afati kohor i ushtrimit të tij, si koncept ligjor, është ndeshur në mjaft detyra kushtetuese; ndërkohë që ai jo patjetër duhet të aplikohet për çdo institucion kushtetues dhe drejtuesin e tij. Bile, “ekstrapolimi” i tij ka bërë që në demokraci të dobëta të arrihet deri aty sa të cenohen dy parimet themelore kushtetuese: “ndarja e pushteteve” dhe “kontroll-balancimi”, deri duke favorizuar akumulimin autokratik të pushtetit në një dorë të vetme. Nga ana tjetër, kufizimi i mandatit në disa pozicione është i domosdoshëm. Madje, nuk mund të mohohet se mandati e kohëzgjatja e tij, në detyra të caktuara (me emërim ose zgjedhje), ndeshen në të gjitha demokracitë perëndimore. Veçse një ndër synimet kryesore mbetet kufizimi i abuzimit me pushtetin politik dhe, mbi të gjitha, të mos lejohet akumulimi i tij. Kurse, për detyra të tjera (shumë më teknike), mandati e kohëzgjatja rezultojnë të panevojshme, pavarësisht “shpikjes” ose futjes së këtyre afateve me “logjikën” e masave mbrojtëse e preventive. Sidoqoftë, në rastin e parë, kemi të bëjmë me institucione politike që kanë nevojë të patjetërsueshme për rotacion. I tillë është, p.sh., ai i Presidentit të Republikës, prandaj në të dyja kushtetutat tona lejohet zgjedhja e tij vetëm për një mandat të dytë, por jo më shumë (KSH: 88,1; KK: 87,3; KKr: 95, KM: 80 etj.). Në rastin e KS, sipas nenit 103, Presidenti zgjidhet për një periudhë po 5-vjeçare, por jo më shumë se dy herë radhazi.

 

 Ndryshe është puna për mandate me natyrë më teknike. I tillë, në KSH, në variantin origjinal të saj, pa afat kohor ka qenë, p.sh., mandati i prokurorit të Përgjithshëm. Aktualisht, mandati i kufizuar 5-vjeçar i tij (me të drejtë riemërimi), i përcaktuar në ndryshimet kushtetuese të vitit 2008 (neni 149,1 në KSH), e ka bërë këtë pozicion më të dobët se më parë, pse jo dhe të pafuqishëm ndaj trysnive të politikës së ditës dhe pushtetit ekzekutiv. Kurse në rastin e KK-së është Këshilli Prokurorial që i propozon Presidentit emërimin dhe shkarkimin e Kryeprokurorit të Shtetit, i cili ka një mandat 7-vjeçar, pa mundësi riemërimi (109, 7). Në KM, në nenin 106, Prokurori Publik emërohet (dhe shkarkohet) nga Kuvendi për një periudhë 6-vjeçare.

 Në Shqipëri u tentua të kufizohej edhe mandati i drejtorit të SHISH-it. Por, kjo përpjekje u konsiderua si ndërhyrje e pushtetit politik mbi këtë shërbim. Prandaj, në raste të tilla, për institucione të një ndjeshmërie të veçantë, ndryshimet ligjore apo emërimet duhet të realizohen vetëm me mirëkuptim ose konsensus të plotë të forcave politike. Aktualisht, në KSH, në nenin 92,f, Presidenti: me propozim të Kryeministrit, emëron drejtorin e Shërbimit Informativ të Shtetit. Kurse, në KK, në nenin 129,3 “Presidenti i Republikës së Kosovës dhe Kryeministri, pas konsultimit me qeverinë, së bashku emërojnë drejtorin, zëvendësdrejtorin dhe inspektorin e Përgjithshëm të Agjencisë së Kosovës për Inteligjencë”.

 Emërimet në nivel qeveritar 

Në nenin 96 të KSH-së bëhet fjalë për emërimin e Kryeministrit nga Presidenti i Republikës (3 variantet e mundshme). Në rast mos zgjedhje Presidenti shpërndan Kuvendin (96,4). Po ashtu, në nenin 98 të KSH-së, theksohet se 1. Ministri emërohet dhe shkarkohet nga Presidenti i Republikës, me propozim të Kryeministrit, brenda 7 ditëve. 2. Dekreti shqyrtohet brenda 10  ditëve nga Kuvendi. Ndërsa, sipas KK-së (neni 94,4), Kryeministri i ndryshon anëtarët e qeverisë pa pëlqimin e Kuvendit (apo miratimin e ndonjë dekreti të presidentit). Gjithashtu, në rastin e KK-së, sipas nenit 70,3, ka papajtueshmëri midis funksionit të deputetit dhe atij të ministrit, ndryshe nga pajtueshmëria e dy funksioneve në KSH apo në shumicën e kushtetutave të vendeve europiane (por jo ajo franceze, krahas asaj amerikane). Në rastin e KS, sipas nenit 111, në variantin fillestar është Presidenti që i propozon kandidatin për Kryeministër Kuvendit Shtetëror pas konsultimeve me drejtuesit e grupeve parlamentare. Kurse sipas nenit 112, ministrat caktohen dhe shkarkohen nga Kuvendi Shtetëror me propozimin e Kryeministrit. Në rastin e KKr, sipas nenit 98, është Presidenti që emëron dhe liron nga detyra kryetarin e qeverisë, dhe me propozimin e këtij të fundit emëron dhe liron nga detyra nënkryetarët dhe anëtarët e qeverisë. Pas emërimit të kryetarit të qeverisë, sipas nenit 112, ky i fundit kërkon votëbesimin në Dhomën e Deputetëve. Ndërsa në nenin 113 bëhet fjalë për mocionet e mosbesimit apo votëbesimit. Si elemente që vlejnë të çmohet aty janë se: a) kur votohet mosbesimi ndaj kryetarit të qeverisë ose qeverisë në tërësi, ai i paraqit dorëheqjen Presidentit dhe ai shpërndan qeverinë; b) kur votohet mosbesimi ndaj një anëtari të veçantë të qeverisë, ose kryetari i qeverisë jep dorëheqjen, ose mund t’i propozojë Presidentit shkarkimin nga detyra të anëtarit të qeverisë, ndaj të cilit është shprehur mosbesimi. Në rastin e KSH, me ndryshimet kushtetuese të vitit 2008, në lidhje me mocionin e besimit të Kryeministrit, ky i fundit, brenda 48 orëve nga votimi (nga më pak se gjysma e të gjithë anëtarëve të Kuvendit), i kërkon Presidentit shpërndarjen e Kuvendit. Dhe në paragrafin pasues (pa kufizime të tjera!) thuhet se: Presidenti shpërndan Kuvendin brenda 10 ditëve nga marrja e kërkesës, ndryshe, p.sh,, nga Kushtetuta e Gjermanisë, për një rast të tillë…

 

* * *

Një diçka e ngjashme ndeshet dhe në nenin 104 të KKr, ku Presidenti, me propozim të qeverisë dhe me kundër-firmën e kryetarit të saj, dhe pas këshillimit me kryetarin e Dhomës, mund ta shpërndajë Dhomën e Deputetëve, në qoftë se kjo Dhomë nuk i jep votëbesim qeverisë (kjo ndodh dhe kur nuk miratohet buxheti i shtetit). Ndërsa, neni 105 (i ndryshuar) i KSH, e bën mocionin e mosbesimit praktikisht jo efektiv, duke e çimentuar pozicionin e Kryeministrit! Shtojmë, po ashtu, se për këtë çështje, midis dy kushtetutave, KSH dhe KK, ka dhe një dallim numerik. Në rastin e KK-së mocioni i mosbesimit paraqitet nga jo më pak se një e treta e të gjithë deputetëve (neni 100,1), ndërsa në rastin e KSH-së nga një e pesta (neni 105,1). Në KS, sipas nenit 117, votëbesimi ndaj qeverisë duket më i “kopsitur”. Aty, mosmarrja e mbështetjes së shumicës të gjithë deputetëve, nuk kalon drejtpërsëdrejti në shpërndarjen e Kuvendit. Përkundrazi, aty Kuvendi brenda 30 ditëve duhet të zgjedhë një Kryeministër të ri, i jep votëbesim Kryeministrit, që fillimisht humbi, ose Presidenti i Republikës shpërndan Kuvendin Shtetëror dhe shpall zgjedhje të reja. Kjo e drejtë kushtetuese, në rastin e KSH, ka këto pamje: vetëshpërndarja sipas nenit 87, 5, 7, 8 për mos zgjedhje Presidenti; dekreti i shpërndarjes sipas nenit 96, 4 për mos zgjedhje Kryeministri, shpërndarja e detyruar prej Presidentit sipas nenit 104 (pas votimit negativ të mocionit të besimit, pas të cilit Kryeministri i kërkon Presidentit shpërndarjen e Kuvendit); ndërsa në rastin e KK, neni 82, përcakton rastet e shpërndarjes së Kuvendit: nuk formohet Qeveria ose nuk zgjidhet presidenti brenda afatit prej 60 ditësh, pas votimit dakord prej 2/3 të deputetëve (me dekret), pas votimit të mosbesimit të qeverisë (me dekret).

 Raporti President/dikastere dhe strukturat e tjera shoqëruese. 

 

Një problem në vete, të paktën në rastin e KSH, është ai që ka të bëjë me procesin e emërimit të disa ministrave, të cilët kanë një lidhje të drejtpërdrejtë dhe më të specifike me detyrat kushtetuese të kryetarit të shtetit. Të tilla janë sidomos: (a) përfaqësimi i politikës së jashtme, në ndërlidhje të plotë me ministrin e Jashtëm, Kryeministrin e Trupin Diplomatik; b) detyra e komandantit të Përgjithshëm të FA-së, në ndërveprim me Shtabin e Përgjithshëm, ministrin e Mbrojtjes e Kryeministrin; c) detyra e kryetarit të Këshillit të Lartë të Drejtësisë në bashkëveprim me ministrin e Drejtësisë, kryetarin e Gjykatës së Lartë (dhe gjykatat e tjera) apo prokurorin e Përgjithshëm (dhe prokuroritë e tjera).

 

 Në të vërtetë, në shumicën e kushtetutave nënkuptohet roli i Presidentit në politikën kombëtare dhe atë të jashtme, përfshirë emërimin dhe lirimin e ambasadorëve. I tillë është p.sh., neni 102 i KS, ndërkohë, që KK, në nenin 84, 10, thekson pa më të voglin ambiguitet se Presidenti udhëheq politikën e jashtme të vendit. Po ashtu, situata është pothuajse e njëjtë kur flitet për funksionin e Presidentit si komandant i Përgjithshëm i Forcave të Armatosura. P.sh., neni 102 në KS, neni 100 në KKr, neni 79 në KM, etj. E njëjta gjë ndeshet dhe në të dy kushtetutat tona: Presidenti i Republikës është komandant i Përgjithshëm- i Forcave të Armatosura (KSH: neni 168, 2) apo i Forcës së Sigurisë së Kosovës (KK-së: neni 126, 3). Në rastin e KSH-së, një çështje që ka nevojë për rivlerësim është ajo e Këshillit të Sigurimit Kombëtar si organ këshillimor të Presidentit të Republikës (neni 168,3). Pra, të shihet mundësia e rikthimit të tij nga organ këshillimor në ndonjë variant të provuar më parë (p.sh. si Këshilli i Mbrojtjes sipas Paketës Kushtetuese), ku ai ligjërohej, për çështjet e mësipërme, si një organ vendimmarrës. Deri diku i ngjashëm është, në KM, Këshilli i Sigurimit i Maqedonisë (i drejtuar nga Presidenti) ku, sipas nenit 86, theksohet se ky këshill shqyrton çështje në lidhje me sigurimin dhe mbrojtjen, për t’ia propozuar Kuvendit e qeverisë. Ndërsa, në rastin e KK-së, Këshilli i Sigurisë kryesohet nga Kryeministri (neni 127,2), me përjashtim të gjendjes së jashtëzakonshme kur ai drejtohet nga Presidenti dhe ushtron edhe funksione ekzekutive (neni 131,8). Në këtë optikë, sipas KK-së, Presidenti i Republikës emëron komandantin e Forcës së Sigurisë me rekomandim të qeverisë (neni 126, 5), kurse në rastin e KSH-së, sipas nenit 169, 3 Presidenti emëron dhe shkarkon shefin e Shtabit të Përgjithshëm me propozim të Kryeministrit, dhe emëron e shkarkon komandantët e forcave tokësore, detare dhe ajrore me propozim të ministrit të Mbrojtjes. Kurse, në kohë lufte, Presidenti emëron dhe shkarkon komandantin e Forcave të Armatosura me propozim të Kryeministrit.

 

Për rastin e Shqipërisë, vlen të konsiderohet procesi i mëparshëm i emërimit të komandantit të Gardës brenda binomit Kryeministër – President. Ky binom “emërim –lirimi (shkarkimi)” mund të rezultojë i dobishëm, edhe për drejtorin e Përgjithshëm të Policisë dhe drejtoritë e policisë së qarqeve, pikërisht për të shmangur zhvendosjet e shpeshta të drejtuesve të tyre; apo për të zvogëluar ndikimin politik-partiak në vetë strukturën e Policisë. Kjo mund të vlente dhe për emërimin e prefektëve, që aktualisht caktohen nga Këshilli i Ministrave sipas nenit 114 të KSH, për të mundësuar një përfaqësim më të balancuar, më institucional e civil. Po në këtë kuadër “binomial”, vlen të konsiderohet dhe procesi i “emërim-shkarkimit” për drejtues të tjerë, edhe pse jo politik, si ai i Protokollit të Shtetit, Shërbimit Qeveritar etj… Duke vazhduar më tej krahasimin, në rastin e KK-së, për disa detyra konkrete të Presidentit apo emërime të tij, specifikimi e saktësimi duket, në përgjithësi, më i drejtë. Ndërkohë, në rastin e KK-së, Presidenti nuk është më kryesuesi i Këshillit Gjyqësor. Kryesuesi e zëvendëskryesuesi i tij zgjidhet me mandat 3-vjeçar po nga ky këshill – neni 108,7. Kjo ndeshet dhe në KSH, por me propozim Presidenti, për zëvendëskryetarin e KLD-së (neni 147,2). Me vlerë do të ishte, në rastin e Shqipërisë, edhe shndërrimi i Këshillit të Prokurorëve (i përfshirë në ligjin e Prokurorisë) nga një organ këshillimor pranë prokurorit të Përgjithshëm në një organ kushtetues vendimmarrës, i ngjashëm me KLD-në për Gjyqësorin. Vlen të studiohet edhe eksperienca e një këshilli të përbashkët për magjistratët (për gjykatësit e prokurorët), si në rastin e KLD-së në Paketën Kushtetuese. Më tej, në rastin e KK, të gjithë gjyqtarët (prokurorët) emërohen nga Presidenti me propozim të Këshillit Gjyqësor (Prokurorial). Ndërsa, sipas, nenit 105, 1 (109, 5): Mandati fillestar për gjyqtarët (prokuror) është trevjeçar. Në rast të riemërimit, mandati është i përhershëm. Në rastin e Sllovenisë, sipas nenit 130 (132) të KS, gjyqtarët zgjidhen (shkarkohen) nga Kuvendi Shtetëror me rekomandimin (propozimin) e Këshillit Gjyqësor. Sipas kësaj kushtetute (neni 131) ky këshill ka 11 anëtarë, ku 5 zgjidhen nga Kuvendi Shtetëror me propozim të Presidentit të Republikës, ndërsa 6 të tjerë zgjidhen nga vetë gjyqtarët. Po ashtu, aty, kryetari i Këshillit zgjidhet nga radhët e anëtarëve të tij. Në rastin e KM, nenet 104-105 flasin për Këshillin Gjyqësor Republikan, që i propozon Kuvendit zgjedhjen dhe shkarkimin e gjyqtarëve; ndërsa neni 106 i saj thekson se Prokurori Publik emërohet (për një periudhë 6-vjeçare) dhe shkarkohet nga Kuvendi. E njëjta gjë ndeshet në nenin 121 të KKr, ku theksohet se Këshilli Gjyqësor emëron dhe shkarkon gjyqtarët dhe prokurorët shtetërorë. Veçse Presidenti nuk ka kompetenca në kompozimin e këtij këshilli, madje, sipas nenit 121, kryetari dhe anëtarët e tij propozohen nga Dhoma e Rretheve dhe zgjidhen nga Dhoma e Deputetëve për një periudhë 8-vjeçare.

 

 Po kjo procedurë ndeshet dhe për 11 gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese të Kroacisë (neni 122 i KKr). Është vetë kjo gjykatë që zgjedh kryetarin e saj për një  periudhë 4-vjeçare. Duke krahasuar KSH dhe KK, në rastin e KK-së kjo gjykatë shqyrton edhe kushtetutshmërinë e vendimeve të miratuara nga Kuvendi (si përmbajtje e procedurë- neni 113,5). Ndryshim tjetër është se në rastin e Shqipërisë mandati 9-vjeçar (i papërsëritshëm) kur ndërpritet duhet të plotësohet, ndërsa në rastin e KK-së zëvendësimi bëhet për mandat të plotë. Ka dallim dhe në emërimin e kryetarit të Gjykatës. Kështu, në rastin e KSH-së, kryetari emërohet nga Presidenti për një mandat 3-vjeçar, me pëlqimin e Kuvendit, kurse në KK-së, kryetari dhe zëvendëskryetari zgjidhen midis anëtarëve të Gjykatës Kushtetuese po për mandat 3-vjeçar (njëlloj si kryetari në rastin e Paketës Kushtetuese). Në rastin e KM, anëtarët e Gjykatës zgjidhen nga Kuvendi, kurse kryetari i Gjykatës, zgjidhet nga radhët e vetë kësaj gjykate, për një periudhë 3-vjeçare, pa të drejtë rizgjedhjeje (neni 109). Edhe në KS, sipas nenit 163, Gjykata Kushtetuese përbëhet nga 9 anëtarë, të zgjedhur nga Kuvendi Shtetëror me propozimin e Presidentit të Republikës. Vetë kryetari i saj, zgjidhet nga anëtarët e saj për një periudhë 3-vjeçare.

 

 Çështje të tjera për diskutim. 

Nevojiten të analizohen e përmirësohen jo pak nene të dy kushtetutave, përfshirë dhe rregullimet e domosdoshme si pasojë e proceseve integruese në NATO e BE. Po ashtu, vlen të konsiderohen përsëri mocionet e besimit dhe mosbesimit të Kryeministrit, pas amendamenteve të vitit 2008. Nisur dhe nga disa nene, që përmbajnë në vete mekanizmin e konsensusit në KK-së e Kosovës (p.sh., sipas nenit 114,3 propozimi për emërim prej Presidentit për 7 gjyqtarë kushtetues bëhet nga 2/3 e deputetëve të Kuvendit, apo nenit 136,3 për shkarkimin e Auditorit të Përgjithshëm me shumicën e 2/3 të deputetëve, në bazë të propozimit të Presidentit apo nismës së 1/3 të deputetëve), në rastin e KSH, mund të përmirësohen procedurat për emërimin e anëtarit të Gjykatës së Lartë, Gjykatës Kushtetuese apo prokurorit të Përgjithshëm. P.sh., dhënia e pëlqimit në Kuvend me një shumicë parlamentare mbi 60%, ndryshe nga praktika aktuale e një votimi të thjeshtë (neni 136,1, për anëtarin e Gjykatës së Lartë, apo neni 125,1 për anëtarin e Gjykatës Kushtetues). Ndërkohë, në KSH, ka një refleks të mirë mbrojtjeje për shkarkimin e gjyqtarëve nga Kuvendi, për të cilin kërkohen 2/3 e të gjithë anëtarëve të tij (përkatësisht neni 128 dhe 140). Në KSH, përveç zëvendësimit të nenit të pëlqimit të thjeshtë (neni 149,1) me atë të një pëlqimi me mbi 60% të votave të deputetëve, duhet të ndryshohet edhe neni 149,2 i votimit të thjeshtë në Kuvend për propozim-shkarkimin e prokurorit të Përgjithshëm duke e zëvendësuar atë me një mbrojtje “numerike” si për gjyqtarët (por me po atë mbrojtje përfundimtare nga institucioni i Presidentit, sipas nenit 149,2). Vlen të shihet dhe mundësia e ndonjë amendamenti kushtetues për emërimet në krye të disa institucioneve të pavarura (si ai i Kontrollit të Lartë të Shtetit, Inspektoratit të Lartë të Deklarimit dhe Kontrollit të Pasurive, Shërbimit Civil etj.) me shumicë të cilësuar (pra edhe me votën e opozitës), si në rastin e Avokatit të Popullit (neni 62, 2). Me një zgjedhje të cilësuar vlen të zgjidhet dhe guvernatori i Bankës së Shqipërisë, pas propozimit të Presidentit, që ka mandat 7-vjeçar, me të  drejtë rizgjedhjeje (KSH: neni 161,2). Kurse, në rastin e KK-së ka vetëm një paragraf te kompetencat e Presidentit që flet për emërimin e guvernatorit të Bankës Qendrore (84,27). Sidoqoftë, synimi madhor i amendamenteve të tilla mbetet kufizimi e kontrolli demokratik i degës ekzekutive, sidomos duke pasur parasysh dhe rolin e këtyre institucioneve në luftën kundër korrupsionit administrativ-qeverisës. Një rishikim serioz, për rastin e Shqipërisë, kërkon dhe KQZ-ja, shndërrimi i kësaj strukture nga ajo aktuale dypartiake në një institucion të pavarur kushtetues, të ngjashëm me atë të versionit fillestar në Kushtetutë.

Në KK, ky institucion është kushtetues (neni 139) dhe kryesuesin e tij e emëron Presidenti i Republikës (139, 3), nga radhët e gjyqtarëve (Apel e sipër). Vlen të diskutohet dhe problemi i mandateve dhe i rizgjedhjes në mjaft institucione të pavarura, përfshirë dhe mundësinë e rizgjedhjes për anëtarin e Gjykatës Kushtetuese apo atë të Lartë, në Shqipëri e Kosovë, pavarësisht se edhe në raste të tjera, p.sh., në KM, mandati i gjyqtarëve zgjat nëntë vjet pa të drejtë rizgjedhjeje (neni 109), apo në KS, sipas nenit 165, gjyqtari kushtetues zgjidhet për një periudhë 9-vjeçare, pa mundësi rizgjedhje. Siç u theksua pak më sipër, ka ardhur koha që të analizohen edhe ndryshimet kushtetuese që lidhen me integrimin e Shqipërisë dhe Kosovës në BE. I tillë, p.sh., është ai që ka të bëjë me politikën monetare (neni 161), aq më tepër që mjaft elementë të saj do të transferohen tek Banka Qendrore Europiane. Edhe pse më tepër honorifik, me vlerë është dhe paragrafi 92, g në KSH, ku theksohet se Presidenti: emëron kryetarin e Akademisë së Shkencave dhe rektorët e universiteteve… Pa e zgjatur më tej, unë po e mbyll këtu këtë “listë” çështjesh kushtetuese, nisur dhe nga mënyra e përafrimit të mekanizmave bazë demokratikë të ndarjes së pushteteve dhe kontroll-balancimit. Ato mbeten në çdo rast pjesë të debatit kushtetues, pra dhe të tematikës apo trajtimeve konkrete në konferencën e sotme. Faleminderit për vëmendjen.