Kërshëndellat - festë e lindjes së jetës së re

Frrok Kristaj

Festimi i Krishtlindjes, më 25 dhjetor, lidhet me veprimtarinë e perandorit romak me origjinë ilire, Kostandinit, i cili njihej si “inkarnimi” apo “trupëzimi” i Diellit, që në atë kohë adhurohej si perëndi. Ky perandor dardano-ilir, pasi e pranoi krishterimin, por edhe e legalizoi (i pari ne botë) me Ediktin e Milanos, në vitin 313, e udhëhoqi edhe Konçilin e Niçeas (viti 325 pas Krishtit), në të cilin krishterimi njohu për herë të parë në mënyrë zyrtare doktrinën e “trinisë së shenjtë”.
 
Kostandini e orientoi besimin e krishterë jo drejt një ndarjeje të ashpër me paganizmin, por e pasuroi besimin e ri me shumë elemente ekzistuese në besimet e mëparshme. Në këtë kuadër, historiani Eduard Gibon sqaron se “të krishterët, të cilët nuk e dinin datën e lindjes së Krishtit, përcaktuan si festë solemne 25 dhjetorin, Brumalinë, apo solsticin e dimrit, të cilin paganët e festonin çdo vit në përkujtim të lindjes së Diellit”.
 
Tradita e krishterë e besimit të lindjes së Krishtit ka ndikuar edhe në etimologjinë e fjalës shqipe “Krishtlindje”, të italishtes “Natale” apo spanjishtes “Navidad”, ndërsa anglishtja e sotme “Christmas” rrjedh nga anglishtja mesjetare “Christes Masse” (Mesha e Krishtit).
 
Në fakt, te besimi i krishterë festa kryesore është Krishtlindja, që në Zym të Hasit njihet si Kërshëndella apo Këshnella, festë që, sipas kalendarit të ri (julian), kremtohet më 25 dhjetor si Dita e lindjes së Jezu Krishtit. Kjo festë përcillet edhe me ceremoni pagane e magjike. Kjo ndodh sidomos në vigjiljen e Kërshëndellave, e njohur si Nata e Buzmit e që njëherësh përcillet edhe me ritet Buzmit Bujar dhe të Kolendrave. Do theksuar se ritet e festës së Kërshëndellave te popujt e ndryshëm janë të shumëllojshme, por kanë edhe elemente të përbashkëta.
 
Tradita e festës së Kërshëndellave te shqiptarët është mbajtur gjallë edhe me rite të karakterit pagan e magjik, të cilat në kohën moderne janë reduktuar mjaft, sidomos te pjesa e popullatës së krishtere që jeton nëpër qytete.
 
Festat e ciklit dimëror, ku përfshihen Buzmi dhe Kolendrat, janë me prejardhje të lashtë dhe lidhen sidomos me fuqinë e Diellit, përkatësisht shënojnë kthimin e motit mbarë, që domethënë mposhtet errësira; fillon zgjatja e ditës, që nënkupton se ngadhënjen drita. Tradita e “kthimit të motit mbarë” shënon kthimin kah stina e verës dhe e ringjalljes së natyrës. Kjo ditë në Mirditë njihet edhe si ditë këndelljeje. Në fakt, Dita e kolendrave, përkatësisht Dita e Buzmit, që kremtohet më 24 dhjetor, pra në prag të lindjes së Jezu Krishtit - Kërshëndellave, kanë karakter agrar, dhe lidhen drejtpërdrejt me kultin e diellit, përkatësisht me ditën e lindjes së diellit të pamposhtur, po edhe me elementin e parashikimit të shtimit të rendimenteve për vitin vijues.
 
Në fakt, nata e Krishtlindjes nuk është vetëm simboli apo fitorja e jetës mbi vdekjen, por është edhe kujtimi që “Zoti bëhet njeri, mishërohet, që edhe vetë njeriu të hyjnizohet” (Shën Augustini). Ai ishte njëri nga ne, por prapë u dallua, që edhe ne të dallojmë. Për këtë arsye edhe ne lindim, sepse pa “Diell” jeta do të ishte vetëm një natë e pafund. Fundja, gjërat mund t’i shohim ashtu siç i shohim vetëm me zemër. Atë që zemra e dëshiron ajo edhe e zgjedh, si idenë, politikën, sistemin (të cilin dëshirojmë ta aktualizojmë), shkollën, lirinë etj. Zemra e ndriçon mendjen, kurse kriteri i zemrës është dashuria.
 
Krishtlindja, përkatësisht lindja e re gjithmonë paraqet gëzim të madh për një shtëpi shqiptare dhe për mbarë farefisin, për çka djepi gjithmonë është konsideruar një urë nëpër të cilën kalojnë brezat, që nga familja e deri te jeta e përbashkët - shoqëria. Prej djepit foshnja kalon në prehrin e gjyshërve, duke u lidhur kështu e kaluara me të ardhshmen. Këtu zbulohen edhe gjurmët e identitetit tonë, i cili qenësisht lidhet me jetën e që vijon pa ndërprerë.
 
Gjurmët më të shumta dhe më origjinale të Festës së Buzmit gjenden te shqiptarët katolikë, ndonëse dëshmi të këtij riti janë ruajtur edhe te shqiptarët ortodoksë, tek arbëreshët e Italisë, te arvanitasit e Greqisë, e në formë të reduktuar - të mbetëzave - edhe te shqiptarët e besimit islamë. Me ceremoni rituale më 24 dhjetor, në vigjilje të Kërshëndellave, në mëngjes herët, njëri nga meshkujt e shtëpisë shkon në malin e vet dhe e pret buzmin.
 
Kërcuri i buzmit duhet të jetë dru qarri, e ka mjedise ku prehet bungu, arra, hardhia, gështenja, qershia etj. Në të shumtën e herës prehet vetëm një buzm, por ka raste ku prehen dy apo tre drunj për buzm.
 
Kur sillet në oborr, buzmi mbështetet për shtëpi. Në orët e mbrëmjes i prehen degët dhe copëtohet. Pastaj, të gjithë anëtarët e familjes, përveç të zotit të shtëpisë dhe shpneshës (shtëpiakes, baçicës, zojës së shtëpisë), të cilët rrinë afër vatrës, të tjerët dalin jashtë. Sipas moshës, nga më i vjetri e deri te më i riu, marrin një copë të buzmit dhe degë dhe fillojnë të hyjnë brenda në shtëpi. Kur janë gati për të hyrë, ata thonë me zë: “Po vjen buzmi bujar/ me gjeth e me bar/ me edha, me shtjerra/ mbas tyne vjen vera”. Më i vjetri hyn i pari duke thënë: “Koftë mirë o i zoti shpisë!”, e ai i përgjigjet: “Mirë se vjen! Me çka po vjen?” Ai i përgjigjet “Me sh’net e me bereqet e me të gjitha të mirat e Zotit” dhe i lëshon copat dhe pjesën kryesore të buzmit afër vatrës. Pastaj hyn tjetri, i cili po ashtu i përsërit fjalët e të parit, sikurse edhe i zoti i shtëpisë. Mirëpo, shton edhe: “Po vij me djem e vajza e me miq e dashamirë”, kurse tjetri pas tij vazhdon: ”Po vij me lopë e kije, me dhi e dhenë, me kalë e magar (e kështu përmend edhe shtazë të tjera). Tjetri pas tij shton “Me grunë, me kallamoq, me pemë e kunguj...”, dhe kështu hyjnë të gjithë duke thënë nga diçka. Pastaj ulen rreth e rrotull vatrës. Aty i zoti i shtëpisë e vë pjesën më të trashë të buzmit në zjarr e mbi të edhe copat e tjera. Kryet e buzmit (pjesa e trashë) është i prerë pjerrtas, ku është i gdhendur kryqi.
 
Duhet përmendur se kur dikush nga meshkujt shkon në mal për ta prerë buzmin, shpnesha qet grurë (me ndonjë kokërr misri e fasule) për ta zierë, pastaj gatuan kulaçin e buzmit (më i madh) dhe kulaçe të tjera për pjesëtarët e familjes dhe të farefisit, për miq e për dashamirë; tëhollohen petë, thyhen arra dhe shtypen për të bërë pite dhe përgatiten edhe ushqime të tjera.
 
Në kryqin e buzmit i zoti i shtëpisë e ndez një qiri (të vogël), e thyen kulaçin e buzmit dhe pak e qet në buzm, qet edhe një lugë grurë të zierë, e bereqete të tjera dhe i vë ose i derdh që të gjitha në pjesën ku është kryqi. Në vazhdim i zoti i shtëpisë e thotë lutjen - uratën e bereqeteve dhe të lindjes së Jezu Krishtit. Pastaj të gjithë anëtarët e familjes pinë nga pak verë, natyrisht duke e uruar festën e Kërshëndellave.
 
Në vendin ku do të shtrohet sofra, qitet pak kashtë me ndonjë fije tallë. Mbi to shtrohet sofra dhe në sofër qiten bereqetet, duke filluar nga kulaçi i buzmit, pitja me petë, gruri i zier, pemë e perime si dhe raki e verë. Darkojnë të gjithë anëtarët e familjes së bashku dhe urojnë festën e Kërshëndellave. Sofra mbetet e shtruar tërë natën, e dritat nuk fiken fare dritat në shtëpi as në vendin ku gjendet sofra e shtruar.
 
Në ditën e Kërshëndellave (më 25 dhjetor) ndizet zjarri me gacat e buzmit. Kështu veprohet edhe ditën e dytë dhe të tretë (më 26 e 27 dhjetor), kur buzmi qitet jashtë. Së pari në lëmë shpërndahet kashtë dhe me një trashësi më të madhe të kashtës bëhet një kryq anembanë lëmit. Nga anëtarët e familjes nëpër lëmë shëtitet buzmi e pastaj merret një sëpatë dhe shkohet te secila pemë. Buzmi duhet të jetë i ndezur, të ketë gacë dhe të tymosë. Njëri nga anëtarët e familjes, duhet të jetë mashkull, duhet ta bartë buzmin, kurse një tjetër të mbajë sëpatën e pas tyre shkojnë fëmijët. Personi që e ka sëpatën i matet pemës dhe e pyet: “A bën, a të preva”? Kurse, personi që e bart buzmin përgjigjet: “Fale, fale se bën, bën!”. Shkohet te secila pemë. Te pema që dëshirohet që vitin tjetër të bëjë fruta, lihet buzmi në degë dhe më këtë përfundon rituali i buzmit.
 
Dita kur pritet buzmi dhe sillet në oborr, përkatësisht kur gatuhen kulaçet, dalin kolendrat, në Mirditë quhen këndelljet, ndërsa në viset e Kosovës kullanët, kurse në Zym quhen edhe kllanët. Festa e kolendrave është ritual, ku bashkohen të rinjtë dhe shkojnë nëpër shtëpi duke kënduar e uruar për shtimin e familjeve, për shëndet të mirë e për mbarësi në punë. Gjurmët e kësaj feste gjenden edhe te pjesëtarët e besimit islam, ku festa e kolendrave kremtohet si festë e borës së parë që njihet si “Festë e kullonëve”, në ç’mënyrë shihet uniteti dhe lashtësia e këtyre festave. Duhet theksuar se gatuarja e kulaçeve njihet edhe si kuleçtë e kullanëve, ose kuleçtë quhen edhe kullanë.
 
Kullanët vishen me rrobat më të mira dhe armatosen me armë. Shkojnë shtëpi me shtëpi duke kënduar: “O kolendra, melendra/ mirëdita, moj kadënë!/mirë sot, mirë mot/ ashtu dalç, për shumë mot/ dil kadënës e shtëpisë/ hap derën perëndisë/ nxirr kullakn’ e zotnisë/ dil, moj dalç e bardhë/ deri n’mot me nji djalë/ dil, moj dalç e kuqe/ deri n’mot me nji nuse”!
 
Kur shpnesha (shtëpiakja) vonohet apo nuk sjell gjë për dhurata, atëherë kolendrat thumbojnë:
“Njitu kenka ni pus me rika/ t’zojës shpisë i raft’pika/ njitu kenka ni pus me pula/ t’zojës shpisë i raft’gërbula/ njitu kenka ni pus me pata/ t’zojës shpisë i raft’lëngata” (përkatësisht: t’zojës shpisë iu preftë nafaka)”
 
Kështu këndohet ditën, ndërkaq, pas darkës së buzmit, përkatësisht pas darkës e deri në kohën e meshës së mesnatës, që mbahet nëpër të gjitha kishat (katolike), ose pas meshës e deri në mëngjes, kolendrat (gjatë natës secili prej tyre mban nga një fener) këndojnë: “Hej, mirë prama, Geg-e Tuna/ hej Geg-e Tuna strovenica/ hej strovenica, Mitrovica/ hej, çov ti, trim, te Veco Zita/ hej, bukë e nerë a ke me dhanë/ hej, po na jemi do kullanë/ hej, po na jemi do përgjojsa/ hej, qi përgjojmë-o në këtë natë/ hej, në këtë natë e deri n’dritë/ hej, na ka le i bardhi (i lumi) Krisht/ hej, jepja Zot-o t’zotit t’shpisë/ hej, mush ibrikin e rakisë/ hej, del e shkepjau famullisë”.
 
Të gjitha këngët e kësaj feste janë të lidhura kryesisht me kultin e hyjnive, veçmas me Jezu Krishtin, që kanë për qëllim shtimin e familjes, të mbarën, plleshmërinë dhe bereqetet.
 
Vet fakti se kolendrat mund të jenë pa dallim moshe apo pasurie, ata vepronin në bazë të një drejtësie; zgjedhin prijësin e tyre sipas moshës, përkatësisht zgjedhin të moshuarin më të mençur, e nuk zgjidhet personi sipas pasurisë apo sipas pozitës në shoqëri. Kjo dëshmon se ata (kolendrat) janë autoritarë në organizimin dhe veprimin e tyre.
 
Festat tona më të mëdha kanë së paku një lidhje të tërthortë më festat e parakrishtera, të cilat festoheshin pothuajse në të njëjtën periudhë të vitit. Përkatësisht janë festa rreth të korrave, rilindjes së Diellit në solsticin e dimrit (tani 21 dhjetor, përkatësisht 25 dhjetor në kalendarin e vjetër Julian), rilindjes së natyrës në pranverë (Festa e Pashkëve, që njihet edhe si Festë e Ringjalljes) e kështu me radhë.
 
Perandorit Ilir Aureliani promovoi kultin e Diellit si një element përbashkues. Në vitin 274 Sol (Dielli) u shpall mbrojtësi i vetëm zyrtar hyjnor i perandorisë dhe perandorit duke përfshirë atributet e të gjithë perëndive të tjera, pa i fshirë ato nga vetëdija publike, duke marrë statusin e një perëndie shtetërore në një tempull shtetëror. Aureliani e identifikoi veten si personifikim i Diellit, “Roi Soleil” (Mbreti Diell), dhe kështu u bë perandori i parë që ishte deklaruar si perëndi, ndërsa ishte ende gjallë. Ai ndërtoi në Agrippae Campus, për këtë Sol Invictus (Diell të Pamposhtur) kolektiv.
Mbishkrimi i vitit 275 p. e. s dëshmon përdorimin e kultit të Dielli: Diellit të Shenjtë të Pamposhtur, për mirëqenien dhe sigurinë e të përjetshmit Perandor Caesar Lucius Domitius Aurelian.